Udar mózgu – objawy i czynniki ryzyka

udar mózgu objawy

Udar mózgu (łac. Apoplexia cerebri, ang. stroke), nazywany jest również zdarzeniem mózgowonaczyniowym, a dawniej – apopleksją. Jest to zespół objawów spowodowany zaburzeniem czynności mózgu. Jeśli zaburzenie krążenia mózgowego trwa dłużej niż 24 godziny, to osoba dotknięta udarem powinna zostać poddana natychmiastowej hospitalizacji.

Słowo udar ma swój źródłosłów w „nagłym uderzeniu” (jęz. ang.) lub „uderzeniu piorunem” (gr.). Niemniej owa nagłość występuje często na latami tworzonym podłożu.

Grupy objawów udaru mózgu
Objawy wg. rodzaju udaru
Niedokrwienny udar mózgu
Krwotoczny udar mózgu
Żylny udar mózgu
Lekki udar
Udar mózgu objawy nietypowe
Udar mózgu – czynniki zwiększające ryzyko
Profilaktyka przeciwudarowa
Leczenie udaru
Powikłania i następstwa
Podwójne widzenie po udarze
Życie po lekkim udarze mózgu

Grupy objawów udaru mózgu

Objawy udaru mózgu różnią się w zależności od tego, czy zdarzenie jest niedokrwiennym udarem mózgu, czy też udarem krwotocznym. W Polsce odnotowuje się około 70 tys. przypadków udaru rocznie, z czego 90% przypadków to udar niedokrwienny.

udar mózgu objawy - rodzaje udaru mozgu

Należy pamiętać, że objawy udaru mózgu mają szerokie spektrum. Pomiędzy łagodniejszymi objawami udaru mózgu (np. lekkie zaburzenie mowy), a skrajną sytuacją utraty przytomności i paraliżu, występują inne rozmaite zaburzenia neurologiczne.

Objawy ruchowe udaru mózgu charakteryzują się osłabieniem lub niesprawnością jednej kończyny lub większej liczby kończyn. Z kolei objawy czuciowe obejmują zaburzenia lub utratę czucia w jednej kończynie lub więcej. Mogą także wystąpić zaburzenia widzenia lub zaniewidzenie jednooczne, zaburzenia pola widzenia (zaburzenia obuoczne), a także dwojenie i podwójne widzenie.

Następną grupą objawów są zaburzenia mowy (zaburzenia językowe). Zaliczamy do nich trudności w rozumieniu mowy (afazja czuciowa), trudności w doborze słów (afazja ruchowa), trudności w artykulacji słów (dyzartria). Dochodzą do tego trudności w czytaniu, pisaniu lub liczeniu.

Kolejną charakterystyczną dla udaru grupą objawów są zaburzenia zachowania (poznawcze). Tu możemy wymienić m.in.: trudności w wykonywaniu codziennych czynności (ubieranie się, mycie, jedzenie), dezorientację czasowo-przestrzenną (kłopot z określeniem daty dziennej czy rocznej, problemy z określeniem własnej lokalizacji), zaburzenia pamięci – zwłaszcza pamięci świeżej.

Do ostatniej grupy objawów udaru mózgu zalicza się zaburzenia równowagi, przede wszystkim trudności w przyjęciu i utrzymaniu postawy pionowej (chwiejny chód, potykanie się).

Objawy wg. rodzaju udaru

Niedokrwienny udar mózgu

Powodem niedokrwiennego udaru jest nagłe zatrzymanie przepływu krwi do mózgu. Niedokrwienny udar mózgu nazywany jest zawałem mózgu, gdyż jest on podobny do zawału serca.
W zależności od długości występowania objawów udaru i jego dynamiki wyróżnić możemy:

  • przejściowe napady niedokrwienne – inaczej mały udar (ang. transient ischaemic attack – TIA) – objawy ustępują w ciągu 24 godzin),
  • odwracalny lub ustępujący udar niedokrwienny (ang. reversible ischaemic neurologic deficit – RIND) – jego objawy ustępują w przeciągu 3 tygodni.
  • Udar dokonany – jego objawy udaru utrzymują się dłużej niż 3 tygodnie na stałym poziomie lub nasilenie maleje tylko częściowo.
  • Udar postępujący – w tym przypadku objawy występują nagle, a następnie narastają stopniowo lub w postaci kolejnego zaostrzenia.

Objawy udaru niedokrwiennego to zazwyczaj: paraliż części twarzy (widoczna asymetria, opuszczony kącik ust), zaburzenia mowy ( w tym: niewyraźna i bełkotliwa mowa, problemy z rozumieniem mowy, kłopoty ze znalezieniem odpowiedniego słowa); zaburzenia świadomości, amnezja (utrata pamięci o zdarzeniach sprzed ataku udarowego), urojenia i omamy, chwiejny chód i/lub częściowy paraliż kończyn, nagłe upadki, kłopoty z orientacją, niedowidzenie jednooczne lub zaburzenie pola widzenia, problemy z przełykaniem.

Udar dokonany może być poprzedzony małym udarem mózgu, trwającym od 15 minut do godziny, może też skończyć się po kilku godzinach. W tym przemijającym ataku niedokrwiennym lepiej nie ignorować objawów takich jak: problem z mową, zawroty głowy, nagły brak czucia w kończynach. To przy nim pojawia się też charakterystyczne wykrzywienie twarzy („zwieszony” kącik ust).

Krwotoczny udar mózgu

Przyczyną krwotocznego udaru mózgu jest nagły wylew krwi, który niszczy tkanki mózgu. Wyróżnia się udar krwotoczny śródmózgowy i podpajęczynówkowy. Przyczyną pierwszego jest nadciśnienie tętnicze, drugi natomiast powstaje w wyniku pęknięcia tętniaka, urazu głowy i inne.

Objawy to przede wszystkim:

  • powysiłkowe lub postresowe pogorszenie stanu zdrowia,
  • niewyraźne mówienie (bełkotanie),
  • porażenie połowiczne (hemiplegia – porażenie mięśni jednej połowy ciała),
  • niedowład ciała,
  • bardzo ostry ból głowy,
  • zawroty głowy,
  • silne, chlustające wymioty,
  • napady drgawkowe,
  • czkawka.

W najgorszej fazie, do listy objawów dojdą też wahania tętna, ciśnienia tętniczego, zaburzenia oddechu i temperatury. Następuje wywrócenie gałek ocznych, utrata przytomności i śpiączka (narastanie wrażenia nieprzytomności i ,,gasnącego światła”, wreszcie całkowite zaśnięcie).

Przy tym typie udaru mogą pojawić się także tzw. objawy oponowe, czyli: sztywność karku, nadwrażliwość na dźwięki, światłowstręt oraz sztywnienie kręgosłupa i wygięcie go łukowato do tyłu.

Udar mózgu żylny

O ile dwa wyżej opisane udary mózgu są znane od starożytności, to udar mózgu żylny pierwszy raz został opisany dopiero 100 lat temu. Zakrzepica naczyń żylnych mózgu (CVT – cerebral venous thrombosis) jest definiowana jako zaburzenie czynności mózgu spowodowane zakrzepicą żył mózgowych lub zatok żylnych opony twardej. Zdarza się rzadko, ale zwykle ze zbyt późnym rozpoznaniem. Dotyka głównie osoby do 50. roku życia, przy czym kobiety chorują trzykrotnie częściej niż mężczyźni.

Przyczyny

Główne przyczyny udaru mózgu żylnego to m.in.:

  • różnego rodzaju zakażenia, takie jak: zapalenie ucha, zapalenie zatok, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, zakażenia miejscowe, gruźlica, HIV, posocznica;
  • drugą grupą skupiającą przyczyny udaru mózgu żylnego będą zaburzenia krzepnięcia związane z nadkrzepliwością;
  • nowotwory;
  • ciąża;
  • niewydolność serca;
  • choroba Leśniowskiego-Crohna.

Żylny udar mózgu – objawy

Ponad 90% pacjentów ze zdiagnozowanym udarem mózgu żylnym odczuwa silny ból głowy, który może być nagły lub rozwijać się stopniowo. Inne objawy to: wymioty, drgawki, gorączka, zaburzenia przytomności. Słabszy dopływ krwi do mózgu skutkuje z kolei wystąpieniem nadciśnienia wewnątrzczaszkowego. To powoduje objawy, takie jak: zaburzenie widzenia, wymioty, porażenie nerwów czaszkowych.

Lekki udar (mały udar, mikro udar)

Mikroudar jest nagłym i przejściowym epizodem dysfunkcji układu nerwowego, który spowodowany jest niedokrwieniem struktur mózgu. Objawy kliniczne osób u których wystąpił mikroudar, udar krwotoczny czy udar niedokrwienny są bardzo podobne. Zasadniczą różnicą pomiędzy tymi rodzajami udarów jest czas występowania objawów – w przypadku mikroudarów objawy ustępują maksymalnie w ciągu 24 godzin, zaś w pozostałych dwóch przypadkach utrzymują się dłużej, niekiedy także do końca życia chorego. Mikroudar najczęściej trwa od 15 minut do 1 godziny. Niekiedy określany jest jako „sygnał ostrzegawczy” organizmu oraz zapowiedź udaru niedokrwiennego.
Częstymi objawami małego udaru są:

  • niedowład bądź niedoczulica połowicza;
  • zaburzenia ruchu oraz czucia w kończynach (rąk/nóg);
  • nagłe osłabienie;
  • wykrzywienie twarz (charakterystyczne opuszczenie jednego z kącików ust);
  • problemy z mową;
  • problemy z widzeniem;
  • zawroty głowy, utrata równowagi.

Mikorudary powodowane są między innymi przez takie czynniki jak:

  • zmiany miażdżycowe;
  • zakrzepy w obrębie tętnic doprowadzających krew do ośrodkowego układu nerwowego;
  • spadki ciśnienia tętniczego;
  • zaburzenia rytmu serca (między innymi migotanie przedsionków);
  • choroby tętnic szyjnych, wewnątrzczaszkowych i kręgowych.

Czynnikami ryzyka wystąpienia mikroudarów są między innymi:

  • zaburzenia lipidowe;
  • nadciśnienie tętnicze;
  • otyłość (tzw. typu brzusznego);
  • cukrzyca;
  • uzależnienia (alkohol, tytoń, narkotyki);
  • choroby serca;
  • choroby nerek.

Udar mózgu objawy nietypowe

Istnieją także objawy trudniejsze do wychwycenia przez bliskich osoby dotkniętej udarem mózgu. Należą do nich:

  • zaburzenia neuropsychiatryczne (np. zaburzenia świadomości),
  • objawy ze strony autonomicznego układu nerwowego,
  • zaburzenia ruchowe – ruchy mimowolne,
  • zespoły nerwów obwodowych,
  • zespoły atypowe (np. dyzartria, zaburzenia widzenia, zespół obcego akcentu, dysfagia – zaburzenia przełykania pokarmu itd.),
  • niemijający ból głowy.

Z powyższymi objawami, niezgłaszanymi do szpitala jako „tymczasowe”, „zwyczajne”, pacjent może chodzić nieleczony tygodniami. W oczywisty sposób zagraża tym samym swojemu zdrowiu i życiu.

Udar mózgu – czynniki zwiększające ryzyko

Do czynników zwiększających ryzyko wystąpienia udaru możemy zaliczyć:

  • otyłość,
  • cukrzycę,
  • palenie papierosów,
  • nadmierne picie alkoholu,
  • choroby serca,
  • duży stres lub wysiłek,
  • nadciśnienie tętnicze,
  • wiek.

udar mózgu objawy - czynniki zwiekszajace ryzyko

Profilaktyka przeciwudarowa

Udar mózgu jako nagły lub rozwijający się w ukryciu zespół rozmaitych objawów powoduje, że trudno stosować wszystkie możliwości jego zapobiegania. O ile zalecenie „unikaj stresu” może być trudne do zrealizowania, o tyle istnieją zalecenia, które można stosować w codziennym funkcjonowaniu. Warto postarać się o:

  • rezygnację z palenia papierosów (ryzyko spada o ponad 50%); według części badań, przebywanie w otoczeniu dymu tytoniowego już zwiększa ryzyko wystąpienia udaru mózgu prawie dwukrotnie;
  • rezygnację z picia alkoholu lub jego ograniczenie: według niektórych badań, by zmniejszyć ryzyko wystąpienia udaru będzie to maksimum 2 kieliszki wódki, 2 puszki piwa lub 2 lampki wina dziennie, czyli 20-30 g alkoholu etylowego dla mężczyzn i połowa tej dawki dla kobiet niebędących w ciąży;
  • obniżenie wagi ciała do wyniku BMI mniejsze niż 30; określono, że najbardziej przyczynia się do wystąpienia udaru mózgu otyłość brzuszna (kryteria dla mężczyzn: 102 cm w pasie, dla kobiet – 88 cm w pasie);
  • aktywność fizyczną – regularne 30 minut jazdy rowerem, aerobiku czy joggingu zmniejsza ryzyko wystąpienia udaru;
  • kontrolę poziomu cukru we krwi;
  • kontrolę ciśnienia tętniczego – najlepiej, by wartość była poniżej 140/90 mm Hg; osoby z cukrzycą i chorobami nerek mają określoną wartość ciśnienia do 130/80 mm Hg;
  • zmniejszenie ilości soli używanej w codziennej diecie, ograniczenie pokarmów mięsnych, natomiast zwiększenie ilości zjadanych owoców i warzyw.

udar mózgu objawy - jak zmiejszyc ryzyko

Leczenie udaru

Nie ma naprawdę skutecznych metod leczenia udaru krwotocznego, ale szanse chorego zwiększają się, jeśli trafi on do szpitala w ciągu dwóch godzin. Po upływie pięciu-sześciu godzin mamy już do czynienia z trwałymi i nieodwracalnymi zmianami w mózgu.

Jeśli chodzi o udar niedokrwienny, choremu podaje się lek rozpuszczający skrzeplinę. Optymalna granica podania leku to trzy godziny od wystąpienia objawów – istnieje wtedy szansa na przykład na zminimalizowanie niedowładu i zaburzeń mowy.

Jako pierwszy etap leczenia przyjmujemy więc przywrócenie krążenia, stosując m.in. nowatorską mechaniczną trombektomię. Celem działań lekarzy w tym wypadku jest przepchanie cewnikami zatkanych skrzepliną naczyń mózgu. Zabieg od kwietnia 2018 będzie w Polsce refundowany, jednak warunkiem jest granica czasowa: sześć godzin od wystąpienia udaru mózgu.

Podczas hospitalizacji monitoruje się również ogólny stan neurologiczny pacjenta, a także czynności oddechowe, poza tym kontroluje się pracę serca i ciśnienia tętniczego.

Udar mózgu – powikłania i następstwa

Wystąpienie udaru mózgu wiąże się z możliwymi powikłaniami. Będzie to między innymi zachłystowe zapalenie płuc – jedno z najgroźniejszych powikłań, bo kończące się 15-25% liczbą zgonów osób po udarze. Przyczyną są tu zaburzenia połykania, dlatego trzeba monitorować podawanie pokarmów choremu, a także często zmieniać pozycję leżącego. Do tego dochodzi leczenie antybiotykami.

Bardzo często u chorych występuje zakażenie układu moczowego, ponieważ w momencie udaru dochodzi do zatrzymania moczu. W tym przypadku również zatwierdza się terapię antybiotykową.

Kolejnym powikłaniem przy udarze mózgu jest zatorowość płucna i zakrzepica żył głębokich (ok. 5% zgonów po udarze niedokrwiennym). W celu uniknięcia wystąpienia tych powikłań, trzeba m.in. starać się jak najszybciej przywrócić funkcje ruchowe chorego.

Bardzo groźnym powikłaniem poudarowym jest zwiększone ciśnienie śródczaszkowe i obrzęk mózgu (śmiertelność 80%). Rozwija się w ciagu 24-48 godzin od wystąpienia udaru mózgu. Oprócz natlenowania organizmu, zwalczania bólu, uniesienia lekkiego głowy, stosuje się też lekką hipotermię, działania chirurgiczne i farmakologiczne.

Jednym z powikłań są też drgawki, a także odleżyny – te drugie związane z niemożliwością swobodnego ruszania się bliskiej osoby po udarze. Tzw. spastyczność poudarowa to stan, gdy wzmożone napięcie mięśniowe utrudnia samodzielność osoby po ataku udarowym: z trudem realizuje się higienę osobistą, rehabilitacja jest utrudniona, pacjentowi towarzyszy ból. Spastyczność rozwija się u ok. 20% osób w ciągu 3 miesięcy po udarze. Dlatego tak ważne jest by rehabilitację rozpocząć jak najwcześniej. Dobrze w tym wypadku sprawdzają się turnusy rehabilitacyjne w ośrodkach stacjonarnych. Innym, także dobrym rozwiązaniem jest rehabilitacja w domu pacjenta. Za każdym razem kluczową rolę odgrywa czas.

Podwójne widzenie po udarze

Pacjenci po udarze mózgu, u których wystąpiły problemy ze wzrokiem powinni zostać poddani jak najszybciej rehabilitacji pod okiem specjalisty. Bardzo ważnym jest, aby ćwiczenia zaproponowane przez fizjoterapeutę były regularnie i systematycznie wykonywane przez pacjenta także domu. Regularna oraz odpowiednio szybko podjęta rehabilitacja daje realne szanse na przywrócenie dobrego stanu widzenia.
W rehabilitacji narządu wzroku po udarze może zastosować takie ćwiczenia jak:

  • Ćwiczenia ruchów oczu, które mają za zadanie zwiększenie ruchomości gałek ocznych. Obejmują miedzy innymi stymulacje przy pomocą testów papierowych, ćwiczenia z piłką Mardensa czy ćwiczenia z latarką.
  • Ćwiczenia wspomagające orientację przestrzenną.
  • Ćwiczenia przywracające koordynację oko-ręka, dotyczą stymulacji przy pomocy przedmiotów czy zabawek aktywujących wykonywanie zadań wzrokowo – motorycznych. W warunkach domowych ćwiczeniami na koordynację mogą być: rzuty do celu, przelewanie płynów z naczynia do naczynia, zapinanie guzików, układanie puzzli, wiązanie sznurka, czy sortowanie klocków według wielkości, kolorów i kształtów.

W warunkach domowych warto aby zastosować proste ćwiczenia, które nie wymagają żadnych specjalistycznych przyrządów i akcesoriów. Czynnościami dnia codziennego, które mają wpływ na poprawę jakości widzenia osób po udarze jest między innymi: segregowanie prania, rozkładanie sztućców czy czytanie przy użyciu przesuwającego się po tekście wskaźnika. Wykonywanie wspominanych aktywności codziennych oprócz działań rehabilitacyjnych pozytywnie wpływa także na stan psychiczny chorego. Trudności z koordynacją wzorkowo – ruchową, które wywołane są udarem przyczyniają się do niekomfortowego poczucia chorego we własnym domu. Każda samodzielnie wykonana czynność wzmacnia poczucie komfortu i samodzielności.

Życie po lekkim udarze mózgu

W przypadku pacjentów u których wystąpił mikorudar wszystkie objawy ustępują maksymalnie w ciągu 24 h. Jednak jak zaznaczono wcześniej mały udar należy traktować jako pewnego rodzaju ostrzeżenie ze strony organizmu. Badania wykazują, iż u niemal 10% osób, które przeszły mikorudar, dochodzi do kolejnego poważnego udaru w ciągu miesiąca, zaś u 20% w ciągu roku. Właśnie z tego względu bardzo ważne jest, aby nie bagatelizować objawów mikorudaru i wszystkie niepokojące objawy skonsultować z lekarzem, co może zapobiec wystąpieniu poważnych zdrowotnych konsekwencji.

Tak jak w przypadku pozostałych udarów, tak i przy mikorudarch podstawą jest profilaktyka, która obejmuje przede wszystkim ogólnie pojęty zdrowy tryb życia. Ważnym jest, aby osoby po mikorudarze wprowadziły do swojego życia więcej ruchu, zbilansowaną dietę, zaś wyeliminowały nadużywanie alkoholu oraz palenie papierosów. Te proste zasady minimalizują ryzyko zachorowania na miażdżycę, nadciśnienie tętnicze, cukrzyce czy otyłość, które mają realny wpływ na wzrost ryzyka wystąpienia udaru. Ważnym jest także, tak jak wspomniano wcześniej, aby osoby po mikorudarze systematycznie przyjmowały leki przepisane przez lekarza oraz pozostawały pod jego kontrolą.

Podsumowanie

Udar mózgu jest pierwszą przyczyną zgonów i trzecią niepełnosprawności. Wzrost populacji osób po 65. roku pozwala na przewidywanie dużego wzrostu zapadania na udar mózgu.

Udar mózgu przede wszystkim dotyka osoby po 40. roku życia. U kobiet zazwyczaj ok. 70. roku życia, u mężczyzn mniej więcej 10 lat wcześniej. Zdarza się już i u całkiem młodych pacjentów. Dane Fundacji Udar Mózgu informują, że na 70 tys. Polek i Polaków zaatakowanych zespołem udarowym, 30 tysięcy umiera, a 70 % mierzy się z niepełnosprawnością.

Udar wiąże się z pełnym lub częściowym inwalidztwem (uszkodzony wzrok, słuch, utrata samodzielności, problemy z mową) i długą rehabilitacją. Uniknięciu lub zmniejszeniu kalectwa sprzyja szybka reakcja – kluczowe są pierwsze godziny (4-6) od wystąpienia objawów. Mylne rozpoznania udaru mają zazwyczaj związek z migreną (z tzw. „aurą”) lub z napadem padaczkowym.

Udar mózgu jako poważna choroba neurologiczna powinien być traktowany jako bezpośrednie zagrożenie życia. Jego następstwami bywają – oprócz kalectwa – lęk, depresja (ok. 60% przypadków), obniżona jakość życia (np. problemy z przyswajaniem pokarmów, obsługa higieniczna). Dlatego istotna jest nie tylko opieka lekarska i jak najszybciej wdrożona rehabilitacja poudarowa, ale także wsparcie społeczeństwa dla osoby po udarze mózgu.

Rehabilitacja po udarze
SPRAWDŹ NASZĄ OFERTĘ!

Zobacz podobne artykuły:
Udar mózgu – miniprzewodnik
Udar mózgu – przyczyny
Rehabilitacja po udarze
Udar mózgu – pierwsza pomoc

Bibliografia:

Al-Buhairi AR., Phillips SJ., Llewellyn G., Jan MM.; Prediction of infarct topography using the Oxfordshire Community Stroke Project classification of stroke subtypes. Stroke Cerebrovasc Dis. 1998;7(5), ss. 339–343.

Paweł Chochoł, Marta Leńska-Mieciek; Atypowe objawy udaru mózgu, Neurologia po dyplomie, nr 4, 2014.

Barbara Grabowska – Fudala, Krystyna Jaracz, Krystyna Górna; Zapadalność, śmiertelność i umieralność z powodu udarów mózgu – aktualne tendencje i prognozy na przyszłość, Przegląd Epidemiologiczny, nr 64, 2010, ss. 439-462.

Joanna Iłżecka, Zbigniew Stelmasiak; Praktyczne znaczenie klasyfikacji OCSP (Oxfordshire Community Stroke Project) udaru niedokrwiennego mózgu. (Practical significance of ischaemic stroke OCSP (Oxfordshire Community Stroke Project) classification.) Neurologia i Neurochirurgia Polska 2000 t. 34 nr 1, ss. 11-22.

R. Mazur, W. Kozubski, A. Prusiński; Podstawy kliniczne neurologii, Warszawa 1998, wyd.1.

R. Mazur, R. Świerkocka-Miastkowska, Udar mózgu – pierwsze objawy, Choroby serca i naczyń, t.2, nr 2, 2005, ss.84-87.

Mazya M., Egido JA., Ford GA. i in.. SITS Investigators; Predicting the risk of symptomatic intracerebral hemorrhage in ischemic stroke treated with intravenous alteplase: safe implementation of treatments in stroke (SITS) symptomatic intracerebral hemorrhage risk score. Stroke. 2012;43(6), ss.1524–1531.

Przemysław Nowacki, Lech Cyryłowski, Anna Bajer-Czajkowska, Danuta Nocoń, Jarosław Podbielski; Dynamika niedokrwiennego udaru mózgu a wyjściowa tomografia komputerowa/ Dynamics of acute phase of ischemic stroke and initial computed tomography findings; Udar Mózgu 2002, tom 4, nr 1, 9–14 Copyright © 2003 Via Medica, ISSN 1505–6740.

Katarzyna Toruńska, Udar mózgu, https://emg-neurolog.pl/udar-mozgu/

Udary mózgu – rosnący problem w starzejącym się społeczeństwie; raport Instytutu Ochrony Zdrowia, Warszawa 2016.
Krystyna Jaracz, Wojciech Kozubski, Jakość życia po udarze mózgu. Część I-badanie prospektywne, https://journals.viamedica.pl/um/article/view/33781

Zyta Banecka-Majkutewicz, Dariusz Gąsecki, Joanna Jakóbkiewicz-Banecka, Bogdan Banecki, Grzegorz Węgrzyn, Walenty M. Nyka, Hiperhomocysteinemia-ważny czynnik ryzyka udaru mózgu, , https://journals.viamedica.pl/um/article/view/33741

Anna Członkowska, Udar mózgu—perspektywy leczenia w Polsce w świetle osiągnięć światowych, , https://journals.viamedica.pl/polski_przeglad_neurologiczny/article/view/20193

4.9/5 - (19 votes)

Ten wpis ma 0 komentarzy

Komentarze zostały wyłączone.