Według badań, rehabilitacja w chorobie Parkinsona ma pozytywny związek z poprawą jakości życia pacjentów. W przypadku tej choroby rehabilitacja nie ogranicza się jedynie do usprawnienia fizycznego, ale obejmuje także inne dziedziny takie jak terapię zaburzeń mowy oraz połykania, problemy psychologiczne, sprawy socjalnobytowe.
Czym jest choroba Parkinsona?
Cele rehabilitacji w chorobie Parkinsona
Klasyfikacja stadium niepełnosprawności
Rehabilitacja wielokierunkowa
Rola edukacji
Rehabilitacja w początkowych fazach choroby
Rehabilitacja w zaawansowanych stadiach choroby
Kinezyterapia
Muzykoterapia
Zabiegi fizykalne
Rehabilitacja foniczna
Psychoterapia
Czym jest choroba Parkinsona?
Choroba Parkinsona jest jedną z najczęstszych chorób neurologicznych ośrodkowego układu nerwowego. Przyczynami tej choroby są zmiany zwyrodnieniowe oraz stopniowe obumieranie barwnikonośnych neuronów części zbitej istoty czarnej, a także jądra soczewkowatego śródmózgowia. Mimo przeprowadzenia wielu badań naukowych nie udało się do końca poznać etiologii choroby.
Choroba dotyczy głównie osób po 60. roku życia – według badań średni wiek zachorowania to 58 r.ż. Choroba Parkinsona dotyka blisko 1,5% populacji powyżej 65 roku życia oraz nasila się wraz z wiekiem. W Polsce obecnie choruje 26-70 tys. osób, zaś rocznie odnotowuje się ok. 8 tys. zachorowań. Co bardzo ważne początki choroby są podstępne, zaś rozpoznanie objawów we wstępnym okresie jest niezwykle trudne.
Do podstawowych objawów zalicza się przede wszystkim zaburzenia napięcia mięśni oraz patologiczne mimowolne ruchy. Innymi równie charakterystycznymi objawami tej choroby są:
- bradykinezja tj. spowolnienie oraz zubożenie ruchów, a w szczególności trudności z wykonywaniem ruchów precyzyjnych;
- akinezja czyli trudności z wykonywaniem ruchów;
- sztywność mięśniowa, która cechuje się oporem przy biernym poruszaniu kończyną;
- drżenie spoczynkowe, dotyczące głównie górnej kończyny, nie występuje w czasie snu;
- zaburzenia postawy;
- hipokinezja, która cechuje się wolnym tempem, skróceniem kroków, skróceniem odległości pomiędzy stopą a podłożem (tzw. „powłóczenie stopami”), brakiem koordynacji ruchów tułowia i kończyn górnych.
W zaawansowanej postaci choroby Parkinsona u pacjenta występuje także charakterystyczna postawa ciała, czyli głowa oraz tułów pochylone są do przodu, zaś kończyny górne przywiedzione są do tułowia i zgięte w stawach łokciowych, a podudzia zgięte w stawach kolanowych. Cała postawa pacjenta jest spięta oraz nieruchoma. Kiedy choroba jest w pełni rozwinięta cechuje się wzmożonym napięciem mięśni, brakiem ruchów kończyn, występuje tzw. twarz maskowata czy rytmiczne drżenie rąk.
Co niezwykle istotne, w chorobie Parkinsona występują także objawy poza ruchowe do których należy zaliczyć przede wszystkim zaburzenia czynności poznawczych, a więc osłabiona jest pamięć oraz zdolność przypominania. Ponadto występują objawy wegetatywne takie jak ślinotok, napadowe pocenie się, łojotok, a także pogarszająca się sprawność – zaparcia, zaburzenia oddawania moczu, dysfagia, nadciśnienie ortostatyczne, czy zaburzenia czynności seksualnych. W chorobie tej występują także zaburzenia neuropsychiatryczne, które w znaczący sposób utrudniają choremu kontakt z otoczeniem – zaliczyć do nich należy zaburzenia poznawcze, stany majaczenia i halucynacje, zaburzenia zachowania. Z literatury przedmiotu wynika, iż u 20-30% osób w trakcie choroby Parkinsona rozwija się dodatkowo zespół otępienny.
W chorobie tej stosuje się przede wszystkim leczenie objawowe, a więc farmakologiczne oraz rehabilitacje, których głównym zadaniem jest spowolnienie postępującego procesu chorobowego, a także leczenie operacyjne. Leczenie chirurgiczne, które nie możne być stosowane u wszystkich pacjentów, niestety niesie za sobą duże ryzyko wstąpienia powikłań. Należy pamiętać, iż przede wszystkim zasadniczym celem terapii jest poprawa jakości życia oraz jej zmienności w czasie, ponieważ postępujący charakter tej choroby doprowadza pacjenta w ciągu kilku lat do pełnego inwalidztwa.
Cele rehabilitacji w chorobie Parkinsona
Przeprowadzono wiele badań, które określają wpływ ćwiczeń na pacjenta z chorobą Parkinsona, wykazują one pozytywny związek ćwiczeń z zachowaniem niektórych obszarów funkcjonowania oraz poprawiają jakość życia.
W rehabilitacji neurologicznej istnieje ściśle określony algorytm postępowania, który oznacza stałą kolejność etapów postępowania rehabilitacyjnego. W przypadku tej choroby rehabilitacja nie ogranicza się jedynie do usprawnienia fizycznego, ale obejmuje także inne dziedziny rehabilitacji takie jak terapię zaburzeń mowy oraz połykania, problemy psychologiczne, sprawy socjalnobytowe.
Rehabilitacja w chorobie Parkinsona
|
Klasyfikacja stadium niepełnosprawności
Potrzeba oraz zakres rehabilitacji chorych ustalany jest dla każdego pacjenta przy pomocy skali Hoehn i Yahra, która klasyfikuje stadia niepełnosprawności w następujący sposób:
- I stopień – u pacjenta występują objawy jedynie jednostronne, zazwyczaj z minimalnym upośledzeniem czynnościowym;
- II stopień – u pacjenta występują objawy obustronne lub osiowe, jednak bez zaburzeń równowagi;
- III stopień – u pacjenta występują pierwsze objawy upośledzenia podstawowych odruchów oraz ograniczenia w zakresie wykonywania czynności codziennych;
- IV stopień – w pełni rozwinięta choroba powoduje u pacjenta niesprawność, chory jest w stanie chodzić i stać bez asysty osób trzecich jednak jest to znacznie utrudnione;
- V stopień – pacjent nie jest w stanie samodzielnie funkcjonować, wymagana jest stała opieka osób trzecich.
Rehabilitacja wielokierunkowa
Co ważne, nawet jeżeli pacjent znajduje się w późnym etapie choroby, a objawy są zaawansowane, należy aby był on stymulowany do podejmowania różnorodnych form aktywności. Prace badawcze, które zostały wykonane w ostatnich latach dowodzą, iż wielokierunkowa rehabilitacja w chorobie Parkinsona może przynosić efekty w celu zapobiegania bądź ograniczania komplikacji spowodowanych pogarszaniem zdolności poruszania się czy pomóc w nabyciu umiejętności korzystania z różnych kompensacyjnych strategii ruchu.
Rehabilitacja ruchowa bez wątpienia należy do podstawowych elementów leczenia osób cierpiących na chorobę Parkinsona, przede wszystkim uwarunkowana jest stopniem zaawansowania choroby, poziomem aktualnej sprawności oraz wiekiem pacjenta. Niezmiernie ważną rolę w prowadzeniu rehabilitacji odgrywa różnorodność ćwiczeń ruchowych, systematyczność, wytrwałość oraz mobilizacja samego pacjenta. Zaniechanie ćwiczeń – np. wzmacniających mięśnie posturalne – może doprowadzić do obniżenia sprawności fizycznej, także sprawności w wykonywaniu podstawowych czynności dnia codziennego.
Rola edukacji
Szczególną uwagę przede wszystkim należy przykładać do utrzymywania regularnej aktywności fizycznej, należy także prowadzić edukację – tak samego chorego jak i jego opiekunów. Co niezwykle ważne, o czym nie należy zapominać, to fakt, iż wykorzystywanie wszystkich możliwości oraz metod terapeutycznych w znaczący sposób przyspiesza powrót do sprawności fizycznej pacjenta, który pozwoli na samodzielne wykonywania czynności życia codziennego. Rehabilitacja, która zacznie się w pierwszych etapach choroby w znaczący sposób opóźnia postępującą fazę niepełnosprawności.
Utrzymanie przez pacjenta aktywności fizycznej w chorobie Parkinsona zmniejsza śmiertelność, poprawia poczucie równowagi, zwiększa siłę mięśniową, przywraca wiarę w siebie, a tym samym poprawia stan emocjonalny.
Rehabilitacja w różnych stadiach choroby Parkinsona
Rehabilitacja w początkowych fazach choroby
W początkowej fazie choroby szczególną uwagę przywiązuje się do korekcji chodu, utrzymania prawidłowej postawy, a także utrzymania aktywności ruchowej oraz aktywności społecznej i zawodowej. Program zajęć przygotowany przez rehabilitanta powinien obejmować ćwiczenia oddechowe, rozluźniające, a także poprawiające koordynację o regulowanym tempie i amplitudzie ruchów, które wspomagane są rytmem lub muzyką. Ćwiczenia bierne czy masaż jedynie w niektórych przypadkach mogą mieć wpływ na zmniejszenie napięcia mięśni, a tym samym pomóc w utrzymaniu pełnego zakresu ruchów.
W pierwszej fazie choroby warto wprowadzać w życie pacjenta jak najwięcej spacerów, które należy wzmacniać bodźcami wzrokowymi. Ważne jest także aby łączyć ćwiczenia złożonych czynności, takich jak np. znoszenie tacy czy odbieranie telefonu podczas chodu. Istotne są różnego rodzaju gry i zabawy ruchowe, które najlepiej aby realizowane były w grupie. Priorytetem jest edukacja zarówno pacjentów jak i ich rodzin czy opiekunów odnoście korzyści jakie wynikają z regularnej aktywności fizycznej. W drugiej fazie choroby Parkinsona rehabilitanci podkreślają konieczność utrzymywania przez pacjenta wyprostowanej postawy ciała.
W początkowych fazach choroby, tj w pierwszym i drugim stadium można wykonywać ćwiczenia np. z piłką lekarską bądź laską, które umożliwiają zwiększenie ruchomości kręgosłupa. Z czasem pojawia się coraz większa sztywność mięśni oraz brak koordynacji ruchów, które w znaczący sposób utrudniają pacjentowi przejście z pozycji leżącej i siedzącej do stojącej. Wstępne ruchy w codziennych czynnościach powinno ćwiczyć się na materacach, wzmacniając głównie mięśnie antygrawitacyjne. Wysokie krzesła o twardych siedziskach oraz oparciach w zdecydowany sposób ułatwiają wstawanie. Istotnym jest także naprzemienne obciążanie kończyn dolnych oraz kontrolowana zmiana osi ciała – na przykład w lustrze – pomaga w wyczuwaniu środka ciężkości ciała. Ćwiczenia chodu rozpoczyna się od kończyny sprawniejszej, co pozwala na łatwiejsze zainicjowanie ruchu oraz ułatwia zmianę jego kierunku. Od początku choroby pojawiają się problemy z ruchami chwytnymi, które stają się coraz bardziej upośledzone utrudniając wykonywanie czynności życia codziennego – w takiej sytuacji konieczne jest nauczenie pacjenta korzystania z pomocy ortopedycznych.
Rehabilitacja w zaawansowanych stadiach choroby
W trzecim stadium Choroby Parkinsona, kiedy pojawiają się objawy upośledzenia odruchów podstawowych, zaleca się, aby pacjent chodził codziennie długimi krokami oraz podnosił stopy od podłoża na co najmniej 1,5 cm. Praca rehabilitanta skupia się na utrzymaniu optymalnie wyprostowanej pozycji oraz utrzymaniu stabilności pacjenta podczas stania. Wykonywane ćwiczenia ukierunkowane są na zminimalizowanie ryzyka upadku.
W czwartym stadium choroby objawy ruchowe u pacjenta są już na tyle zaawansowane, iż jest on zależny od osób trzecich. Pacjentom mającym problemy ze staniem i chodzeniem, zaleca się chodzenie z asekuracją oraz pomocą opiekuna, wykonywane są także ćwiczenia rozciągające.
Piąte stadium choroby Parkinsona związana jest z unieruchomieniem Podopiecznego w łóżku i wózku inwalidzkim. Praca z takim pacjentem ukierunkowania jest na edukację i wspieranie osób opiekujących się chorym w domu. Niezbędnym jest zapatrzenie pacjenta w sprzęt ortopedyczny taki jak balkoniki czy wózki do nauki chodzenia oraz ćwiczenie poruszania się przy ich pomocy.
Formy rehabilitacji w chorobie Parkinsona
Kinezyterapia
Jedną z podstawowych form usprawniania pacjentów z chorobą Parkinsona jest kinezyterapia, w której skład wchodzi gimnastyka lecznicza w formie indywidualnej lub grupowej prowadzonej najczęściej w sali gimnastycznej. Ćwiczenia te mogą mieć zarówno charakter bierny jak czynny. Co ważne, ruch spełnia funkcję, która pobudza ośrodkowy układ nerwowy, dzięki czemu rozwija i poprawia się pamięć ruchowa, mowa tu o tzw. motorycznym nauczaniu. Ponadto dzięki ćwiczeniom ulegają zmniejszeniu zaburzenia równowagi i koordynacji, a także usprawniają się reakcje na bodźce zewnętrze.
Należy pamiętać, iż absolutnym minimum jest wykonywanie przez pacjenta codziennych ćwiczeń z zakresu gimnastyki leczniczej w domu. Istotnym jest aby do wykonywanych standardowo ćwiczeń wprowadzać urozmaicenia – im większa różnorodność zajęć tym większa jest szansa na uzyskanie korzystnych wyników leczenia.
Rehabilitanci oraz fizjoterapeuci rekomendują pacjentom z chorobą Parkinsona zestawy ćwiczeń oddechowych, nauki chodu, wzmacniających, rozciągających, wytrzymałościowych.
Ćwiczenia oddechowe mają za zadanie poprawę wentylacji płuc. Przykładem takich ćwiczeń może być dmuchanie przez pacjenta na płomień świecy, tak, żeby go nie zgasić. Innymi przykładami ćwiczeń oddechowych jest dmuchanie przez słomkę do butelki z wodą, puszczenie baniek mydlanych czy wypowiadanie dłuższych wyrazów na wydechu.
Ćwiczenia wzmacniające mają za zadanie poprawić siłę oraz elastyczność mięśniową. Rehabilitanci kładą szczególny nacisk na wzmocnienie siły prostowników, co przeciwdziała przykurczom zginaczy.
Ćwiczenia rozciągające pomagają w zwiększeniu ruchomości tułowia oraz aktywizują mięśnie w ciągu dnia. Zaleca się aby ćwiczenia te wykonywane były nawet kilka razy dziennie samodzielnie przez pacjenta, lub – jeżeli jego stan tego wymaga – z asystą opiekuna lub członka rodziny. Ważnym jest aby wykonywać je w odpowiednim tempie oraz zgodnie z samopoczuciem pacjenta. Ćwiczenia można wykonywać w pozycji stojącej, siedzącej jak i leżeniu na brzuchu.
Ćwiczenia wytrzymałościowe poprawiają ogólną wytrzymałość organizmu a tym samym przyczyniają się do poprawy ogólnej sprawności.
Codzienna dawka ruchu związana z całościową aktywnością seniora doskonale wpływa na poprawę krążenia i oddychania, przyśpiesza rytm serca i tym samym zwiększa zapotrzebowanie na tlen. Ćwiczenia takie to między innymi: regularne spacery, jogging, gra w tenisa, pływanie, czy czynności domowe takie jak odśnieżanie czy grabienie liści, ważne aby wykonywać je przynajmniej przez 20-30 minut.
Gimnastyka lecznicza powinna rozpoczynać się od pozycji niskich, zaczynając od prostych ruchów, przechodząc do coraz bardziej złożonych, zaczynając ćwiczenia od dużych stawów do małych. W zależności od stanu pacjenta stopniowo, z czasem wydłuża się czas wykonywania ćwiczeń oraz zwiększa się liczbę powtórzeń. W czasie przerw wprowadzane są zwyczajowo ćwiczenia oddechowe oraz relaksacyjne. Szczególnie w pierwszych fazach choroby, w niektórych przypadkach – w zależności od staniu pacjenta – mogą być wprowadzane także intensywne ćwiczenia siłowe.
Wśród objawów występujących u pacjentów z chorobą Parkinsona najczęściej pojawiają się zaburzenia postawy ciała objawiających się przodopochyleniem tułowia, nadciśnieniem ortostatycznym, fluktuacją ruchową czyli zaburzeniami równowagi, które związane są z utratą odruchów podstawowych czy zastygnięcia. Przedstawione powyżej schorzenia – które można określić jako niestabilność posturalną, która jest jedną z najbardziej ubezwłasnowolniających cech choroby Parkinsona – powodują, iż pacjenci niezwykle często ulegają upadkom. Szacuje się, że co trzeci chory ma za sobą doświadczenia z utratą równowagi, a co za tym idzie także upadkiem. Niestety co drugi upadek kończy się złamaniem kończyny. W związku z powyższym niezwykle istotnym jest, aby w ramach ćwiczeń prowadzonych na sali gimnastycznej systematycznie realizować ćwiczenia nauki chodu oraz poczucia prawidłowej postawy ciała.
W przypadku pacjentów z chorobą Parkinsona prowadzi się ćwiczenia koordynacyjno – równoważne według H.S. Frenkla – zajęcia te prowadzone są zarówno na sali gimnastycznej jak i w terenie, dzięki czemu wykorzystywane są różne nawierzchnie. W metodzie tej często wykorzystuje się namalowane na podłodze ślady stóp, chód naprzemienny z prawidłową koordynacją ruchu oraz ćwiczenia chodu poprzez kroki odstawczo – dostawcze. W metodzie tej duży nacisk kładzie się także na naukę siadania i wstawania – ćwiczenia te wykonywane są na trzy tempa – tempo „raz” cofnięcie stóp pod krzesło, na „dwa” pochylenie przez pacjenta tułowia do przodu i „trzy” wyprost kończyn dolnych oraz powstanie. W wykonywaniu tego ćwiczenia zalecane jest wykorzystywanie krzeseł o zróżnicowanej wysokości.
W wielu wyspecjalizowanych ośrodkach rehabilitacyjnych obecnie do nauki ćwiczeń koordynacyjno – równoważnych stosuje się platformy tensometryczne, dynamometryczne z biofeedbackiem. Badanie te jest szczególnie istotne dla pacjentów z chorobą Parkinsona, ponieważ dzięki uzyskanym wynikom można wprowadzić niektóre elementy fizjoterapii wcześniej, niż wynikałoby to ze stadium choroby.
W chorobie Parkinsona stosowany jest także aerobik jako forma rekreacji ruchowej. Wykonywanie rytmicznie ćwiczeń przy muzyce łączy zarówno elementy treningu wytrzymałościowego, ćwiczeń taneczno – gimnastycznych jak i kształtujących, uspokajających czy rozciągających. Aerobik można określić jako zajęcia o charakterze ogólnorozwojowym, które pozytywnie wpływają na poprawę koordynacji ruchowej, stymulują pamięć ruchową oraz poprawiają zapoczątkowanie ruchu.
Kolejną formą rehabilitacji pacjentów z Parkinsonem jest nordic walking, która jest jedną z najbardziej naturalnych, całorocznych form aktywności ruchowej, która czynnie angażuje mięśnie całej górnej części ciała z równorzędnym, odciążeniem stawów kończyn dolnych. Nordic walking poprawia koordynacje ruchów w szczególności naprzemiennych, ponad to wzmacnia kończyny dolne aktywizując tym samym całe ciało. Zalecane jest aby pacjenci wykonywali spacery 3 razy w tygodniu od 30 do 45 minut.
Współcześnie wiele programów rehabilitacyjnych zawiera także ćwiczenia z taśmą Thera-Band, które są systemem treningowym wykorzystującym progresywny opór. Metoda ta przewiduje dysproporcje w układzie mięśniowym. Ćwiczenia z wykorzystaniem taśmy Thera-Band powodują przyrost siły mięśniowej oraz poprawiają zakres ruchów pacjenta.
Muzykoterapia
Urozmaiceniem podczas rehabilitacji pacjentów z Parkinsonem jest także muzykoterapia – łagodzi ona objawy dyskinezji, sztywności a także drżenia. Odpowiednio dobrana oraz wykorzystana w pewnym rytmie muzyka jest jednym z czynników wspomagających ruch – oddziałuje stymulująco oraz uspokajająco. Dzięki muzyce możliwe jest pobudzenie pacjenta do wysiłku fizycznego, przy jednoczesnym odwróceniem uwagi od bólu czy innych czynników hamujących. Rytmiczne chodzenie – po torze przeszkód lub po schodach – w takt muzyki pomaga regulować długość kroku, a także wyrabia rytm chodu oraz jego sprężystość i siłę. Podczas muzykoterapii często wprowadzane są elementy tańca, który pozwala na odprężenie, relaks, pomaga zapomnieć o chorobie – tym samym poprawiając stan psychiczny i fizyczny pacjenta.
Zabiegi fizykalne
Nieodłącznym elementem, który uzupełnia leczenie ruchem pacjentów z Parkinsonem są także zabiegi fizykalne, np. masaże wykonywane co najmniej 3 razy w tygodniu po 45 minut, czy zajęcia prowadzone na basenie, które są połączone z ciepłymi kąpielami. Uzupełnieniem terapii fizykalnej są także zabiegi z zastosowaniem pól magnetycznych pod postacią magnetoterapii – z powodzeniem stosowanej w Polsce na Oddziale Klinicznym Chorób Wewnętrznych, Angiologii i Medycyny Fizykalnej Katedry Chorób Wewnętrznych w Bytomiu. Terapia z zastosowaniem pól magnetycznych wpływa korzystnie nie tylko na czynności motoryczne – drżenie zamiarowe, apraksja, hipomimia – ale także poprawia nastrój, sen, funkcje poznawcze oraz czynności układu autonomicznego. Współczesny rozwój techniczny rozszerzył także możliwości zabiegów fizykoterapeutycznych o magneto-ledo-terapie – czyli skojarzone oddziaływanie zmiennego pola magnetycznego z promieniowaniem optycznym, które skutkuje poprawą przewodnictwa międzyneuronalnego oraz modulują aktywność neuronów.
Rehabilitacja foniczna
W miarę postępów choroby pojawiają się także trudności z mówieniem – głos staje się cichszy, zaś wypowiadane słowa coraz bardziej niewyraźne – dlatego ważne jest aby wprowadzić w takich przypadkach rehabilitację foniczną. Przydane tu jest między innymi głośne i częste czytanie, zawracanie uwagi na wymowę i próbę korekcji wymowy.
Psychoterapia
Ważnym jest także wprowadzenie psychoterapii – należy pamiętać, iż im większy występuje stres u pacjenta, tym bardziej nasilają się niektóre objawy. Informacja o diagnozie jaką jest Parkinson często jest dla pacjentów szokiem, a strach o to jak dalej będzie wyglądać ich życie prowadzi o załamania nerwowego. Nasilone objawy mogą być spowodowane zarówno negatywnymi jak i pozytywnymi emocjami, czy nawet niewielkimi czynnikami stresującymi. Dlatego też tak ważnym jest kontakt z psychologiem, którego zadaniem jest między innymi wskazanie choremu nowych możliwości czy zainteresowań, które będzie mógł realizować przy swoim stanie niepełnosprawności.
Autor: Klaudia Prus, Koordynator Opieki Domowej w Care Experts
Zobacz podobne artykuły:
Choroba Parkinsona – miniporadnik
Choroba Parkinsona – przyczyny
Choroba Parkinsona – objawy
Choroba Parkinsona – leczenie
Parkinsonizm
Objawy parkinsonizmu
Parkinsonizm – leczenie
Bibliografia:
J. Pasek, J. Opara, T. Pasek, S. Kwiatek, A. Sieroń, Aktualne spojrzenie na rehabilitacje w chorobie Parkinsona – wybrane zagadnienia [w:] Choroby układu pozapiramidowego, Aktualn Neurol 2010, 10 (2), p. 94-99
Kozak – Putowska D., Iłżecka J., Piskorz J., Wójcik G., Nalepa D., Kinezyterapia w chorobie Parkinsona, [w:] Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu, 2015, Tom 21, Nr 1, 19-23
Lewicka T., Diagnoza i terapia zaburzeń mowy u pacjentów z chorobą Parkinsona [w:] Logopedia 1(7)/2009, s. 116-125
https://logopeda.org.pl/resources/pliki/83_logopeda_nr_7_.pdf#page=116
Przeszłowska J., Znaczenie rehabilitacji w chorobie Parkinsona w ocenie Pacjentów z Instytutu Fizjoterapii Uniwersytetu Rzeszowskiego, [w:] Przegląd Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego i Narodowego Instytutu Leków w Warszawie, Rzeszów 2010, 3, 305-313
Dobosiewicz A. M., Chybka P., Duda G., Jankiewicz M., Puszcz K., Zmaczyńska T., Rehabilitacja w chorobie Parkinsona., [w:] Journal of Education, Health and Sport, 2017, 7(6), 244-264.
Gaweł M., Potulska-Chromik A.,Choroby neurodegeneracyjne: choroba Alzheimera i Parkinsona, [w:] Postępy Nauk Medycznych, t. XXVIII, nr 7, 20, 468-476
http://www.pnmedycznych.pl/wp-content/uploads/2015/07/pnm_2015_468-476.pdf
Potulska-Chromik A., Stefaniak I., Choroba Parkinsona. Najczęstsze pytania i najtrudniejsze zagadnienia, Warszawa, 2011
https://www.lundbeck.com/upload/pl/files/pdf/Publications/AZI/Choroba_Parkinsona_A5.pdf
Bogucki A., Sławek J., Boczarska-Jedynak M., Gajos A., Opala G., Rudzińska M., Szczudlik A., Leczenie zaawansowanej choroby Parkinsona — rekomendacje Polskiego Towarzystwa Choroby Parkinsona i Innych Zaburzeń Ruchowych [w:] Polski Przegląd Neurologiczny, 2014, tom 10, nr, 1, s. 15-22
https://journals.viamedica.pl/polski_przeglad_neurologiczny/article/viewFile/38371/26948
http://parkinsonfundacja.pl/datastore/download/broszura_cwiczenia_srodek_do_inter.pdf
Komentarze zostały wyłączone.