Udar mózgu – miniprzewodnik

Udar mózgu to cały zespół objawów neurologicznych. Nagłe zaburzenie krążenia uniemożliwia przepływanie krwi do tkanki mózgowej, co powoduje zaburzenie działania całego organizmu i stanowi zagrożenie dla życia. Chory musi być jak najszybciej hospitalizowany.

Szacuje się, że na świecie co 6 sekund ktoś umiera z powodu udaru. W Polsce średnio co 8 minut ktoś dostaje udaru mózgu. Każdego roku ok. 70 tys. osób w naszym kraju trafia z tego powodu do szpitala. Udar mózgu jest główną przyczyną niepełnosprawności: na świecie jest to 50 milionów osób, które z powodu udaru mózgu utraciły sprawność. Badania wskazują, że w ciągu najbliższych 20 lat, udar mózgu będzie drugą najczęstszą przyczyną zgonów.

Rodzaje udarów
Objawy i następstwa
Wczesna interwencja: 3 kroki, UDAR, F.A.S.T.
Badania profilaktyczne, przeciwdziałanie
Udar mózgu u kobiet i u mężczyzn
Rehabilitacja po udarze
Regeneracja mózgu po udarze?
Czy po udarze mózgu jest potrzebna specjalna dieta?
Jakość życia chorego
Nowoczesne metody leczenia

Rodzaje udarów

Udar mózgu może być:

• krwotoczny (inaczej: krwotok mózgowy) – zdarza się rzadziej. Najbardziej powszechną przyczyną jest nadciśnienie tętnicze. Powoduje ono wylew krwi do mózgu.
• niedokrwienny – 85% udarów to właśnie udary niedokrwienne, czyli udary spowodowane niedrożnością naczynia, którym płynie krew do mózgu. Przyczyny to między innymi: choroby serca (wady zastawek, zaburzenia rytmu serca, zawał serca).
• bezobjawowy, tzw. mały udar, niemy, przemijający atak niedokrwienny (TIA) – krótkotrwały, często wykrywany przypadkowo. Te kilkanaście minut (do 24 godzin) objawów ostrzegawczych, nie powinno być lekceważone – należy zgłosić się do lekarza. Ten „niemy” udar zwiększa ryzyko wystąpienia objawowego udaru nawet 2-4-krotnie.

Dlaczego udar niedokrwienny jest nazywany „zawałem mózgu”?

Udar mózgu niedokrwienny nazywa się zawałem mózgu, ze względu na podobny mechanizm jaki jest przy zawale serca. W sercu zamykają się tętnice wieńcowe, w mózgu z kolei zamyka się (lub zwęża) tętniczka wewnątrzmózgowa.

Dlaczego udar krwotoczny nazywany jest „wylewem”?

Krwotoczny udar mózgu nazywany jest przez chorych „wylewem”, ponieważ krew z pękniętej tętniczki dosłownie „rozlewa” się po pewnym obszarze mózgu.

Udar mózgu – prawostronny, lewostronny, obustronny

Co oznacza nazwa „strony” w niektórych opisach udaru mózgu? W zależności od tego, które nerwy ruchowe/czuciowe zostaną zaatakowane, buduje się określenie udaru: lewostronnego (objawy dotyczą lewej strony ciała), prawostronnego (objawy dotyczą prawej strony ciała) lub obustronnego. Ten ostatni typ niedokrwiennego udaru mózgu dotyczy maksymalnie 2% przypadków.

Udar mózgu – objawy i następstwa

Typowe objawy to m.in. nagły niedowład lub paraliż ręki/nogi, opadanie kącika ust, niewyraźna mowa lub jej zaniki, niespodziewana trudność z formułowaniem wypowiedzi, zaburzenia logicznego myślenia. Objawy poprzedzające lub oznaczające atak to także niezwykle silny ból głowy, zaburzenia widzenia, niepewny chód, zawroty głowy. Następstwem udaru mózgu jest m.in. spastyczność, czyli wzmożone napięcie mięśni chorej osoby. Występuje trudność lub niemożność wykonania ruchów celowych. Do tego dochodzą niekontrolowane skurcze ciała i sztywność ciała jako najbardziej widoczne objawy.
Dużo wcześniej przed właściwym udarem, może wystąpić tzw. mały udar, gdzie objawy są mniejsze i krótkotrwałe.

Udar mózgu – wczesna interwencja: 3 kroki, UDAR, F.A.S.T.

W udarze mózgu najważniejsza jest szybka reakcja i właściwie jak najszybciej zaczęta rehabilitacja oraz udzielenie wsparcia psychologicznego. Chory z udarem niedokrwiennym, który w ciągu 4,5 godziny trafi na oddział udarowy, dostaje lek rozpuszczający skrzeplinę (tromboliza dożylna). Celem jest jak największe zwiększenie szans na przywrócenie wszystkich zanikniętych/zniekształconych funkcji ruchowych, poznawczych itd. Ponieważ co kilka minut ktoś gdzieś doznaje udaru mózgu, w różnych krajach radzi się bliskim być obeznanym z zasadami rozpoznawania udaru. Zasad tych i technik postępowania używa się do zapamiętania/ wykonania podstawowych kroków naszej reakcji, gdy przypuszczamy, że ktoś dostał udaru mózgu.

W polskim poradnictwie funkcjonuje zasada trzech kroków.
Mowa – Poproś chorego o powtórzenie prostego zdania. Na przykład: „Czytam ciekawą książkę”.
Uśmiech – Poproś chorego o uśmiech i sprawdź, czy udało się spełnić tę prośbę.
Ramiona – Poproś o podniesienie obu ramion jednocześnie.

Na naszym terenie można też spotkać się z bardziej rozbudowaną zasadą: U.D.A.R. Sprawdzamy:

• Usta – wykrzywione?
• Dłoń – opadnięta?
• Artykulacja – utrudniona?
• Rozmazane widzenie – czy występuje?

W anglojęzycznej terminologii funkcjonuje z kolei również mnemotechniczny akronim F.A.S.T. (ang. fast – szybko). Act fast – „działaj szybko”, to podstawa, gdy chcemy, by udar wyrządził jak najmniej szkód u bliskiej osoby. Sprawdzamy:

• F – od ang.: face – twarz. Poproś chorego o uśmiechnięcie się. Czy potrafi to zrobić? Czy obserwujesz opadanie kącika ust?
• A – od ang. arms – ramiona. Poproś chorego, by uniósł ramiona. Czy to się powiodło? Czy jedno ramię zwisa?
• S – od ang. speech – mowa. Poproś chorego, by wypowiedział proste zdanie. Na przykład: „Wszystko będzie dobrze”. Czy słyszysz, że mowa jest niewyraźna lub bełkotliwa?
• T – od ang. time – czas. Jeśli obserwujesz któryś z tych objawów, dzwoń po karetkę!

Badania profilaktyczne, przeciwdziałanie

Udar mózgu często rozwija się w ukryciu. Oprócz regularnych badań ogólnego stanu zdrowia w gabinecie lekarskim, możemy też np. samodzielnie mierzyć sobie ciśnienie. Ciśnienie tętnicze na poziomie 120/80 mm Hg, obniża ryzyko udaru o 30-40 procent. Nadciśnienie tętnicze jest bowiem jedną z przyczyn udaru mózgu.

Samodzielnie i ze wsparciem specjalistów, należy także walczyć z otyłością (BMI powyżej 30 już sygnalizuje ryzyko, szczególnie w połączeniu z otyłością brzuszną) i nadwagą: wskazana jest zdrowa dieta i aktywność fizyczna. Jeśli chodzi o nienadużywanie alkoholu to wykazano, że niewielkie ilości (nie więcej niż 2 kieliszki wódki, 2 puszki piwa lub 2 lampki wina dziennie, tj. 20-30 g alkoholu etylowego) mogą zminimalizować wystąpienie udaru niedokrwiennego. Natomiast duże spożycie alkoholu zwiększa ryzyko wystąpienia obu rodzajów udaru.

Jeśli chcemy zmniejszyć znacząco ryzyko udaru mózgu, musimy wyeliminować z naszej codzienności palenie tytoniu. Zbadano, że po zaprzestaniu palenia papierosów, ryzyko wystąpienia udaru spada o 50%. Jednak już sama ekspozycja na dym papierosowy, wzmaga ryzyko zachorowania prawie dwukrotnie – warto mieć to na uwadze w rodzinach. Dużym czynnikiem ryzyka wystąpienia udaru mózgu, jest zdiagnozowana cukrzyca. Szacuje się, że prawie 40% udarów niedokrwiennych ma związek właśnie z zaburzeniami gospodarkami lipidowej. Z kolei to najczęściej miażdżyca jest winna niedokrwiennemu udarowi mózgu. Dlatego warto przestrzegać zaleceń lekarzy, prowadzących nas przez te schorzenia.

Udar mózgu u kobiet i u mężczyzn

Ryzyko udaru mózgu wzrasta wraz z wiekiem. Udar mózgu spotyka 180 mężczyzn na 100 tysięcy osób i 120 kobiet na 100 tysięcy osób. Udar mózgu dotyka zatem częściej kobiety niż mężczyzn. Wciąż najczęstszą i wspólną przyczyną udaru mózgu dla obu płci jest nadciśnienie tętnicze.

Kobiety po udarze mózgu mają gorsze rokowania od mężczyzn i częściej pozostają w dużej niepełnosprawności. Jakość życia kobiet po udarze także jest dużo gorsza niż mężczyzn. Częściej też zapadają na depresję. Całkiem niedawno naukowcy z Bostonu przebadali różne czynniki ryzyka związane ze zdrowiem kobiet a potencjalnym udarem mózgu.

Naukowcy wskazują na następujące informacje w karcie zdrowia kobiety: wczesna pierwsza miesiączka, wczesna menopauza, przyjmowanie estrogenu doustnie lub doustnych środków antykoncepcyjnych, powikłania w przebytych ciążach (cukrzyca ciążowa, stan przedrzucawkowy, nadciśnienie tętnicze i inne). To zwiększa ryzyko, ale nie musi być równoznaczne ze 100-procentową pewnością wystąpienia w przyszłości udaru mózgu. Warto jednak obserwować swoje zdrowie i kondycję pod tym kątem.

Rehabilitacja po udarze

Rehabilitacja po udarze mózgu może, a nawet powinna zacząć się od razu, gdy stan pacjenta jest określony jako stabilny. Masaże i inne zabiegi mają na przykład przeciwdziałać zakrzepicy i nie doprowadzić do unieruchomienia narządów ruchu chorej osoby.

Zespół złożony z neurologa, internisty i kardiologa określa również zakres rehabilitacji na cały późniejszy okres. Konieczny jest w zespole także psycholog oraz fizjoterapeuta. Inny zestaw ćwiczeń i zabiegów będzie zalecony do rehabilitacji po udarze mózgu w domu, inny – gdy chory ma przebywać w specjalistycznym ośrodku.

W program rehabilitacji włącza się zarówno fizykoterapię, jak i kinezyterapię. Badania wykazały, że znacznie lepsze wyniki rehabilitacji uzyskują chorzy z niedowładem prawostronnym i pacjenci po krwotocznym udarze mózgu.

Dobrym rozwiązaniem, by zapewnić ciągłość i systematyczność rehabilitacji jest pobyt w specjalistycznym ośrodku.

Regeneracja mózgu po udarze?

W wyniku udaru mózgu, masowo giną neurony w mózgu. To oznacza, że jest ogromnie trudno przywrócić pełną funkcjonalność mózgu. Między innymi dlatego, że neurony zgromadzone wokół uszkodzonego obszaru, są mniej pobudliwe i gromadzą tzw. kwas gamma aminomasłowy (GABA), który jest neuroprzekaźnikiem hamującym.

W ostatnich latach naukowcy pracowali nad ratowaniem właśnie neuronów graniczących z zaatakowanym obszarem mózgu. To może sprawić, że odratowane neurony przejmą funkcję tych zniszczonych. Coraz lepsze wyniki mają też badania nad wykorzystaniem komórek macierzystych w celu przywrócenia np. zdolności ruchowych osób po udarze mózgu. Ludzki mózg jest plastyczny i szybko wprowadzona rehabilitacje daje duże szanse na powrót do samoobsługi nawet w ciągu trzech miesięcy po udarze.

Czy po udarze mózgu jest potrzebna specjalna dieta?

Dieta dla osób po udarze mózgu nie musi być bardzo skomplikowana, o ile chory może swobodnie gryźć i przełykać pożywienie. To jest poważny problem szczególnie w początkowej poudarowej rzeczywistości. Może wystąpić niewydolność oddechowa, kaszel i wyżej opisane niedogodności. Wówczas lekarze wdrażają leczenie pozajelitowe i dojelitowe.

Generalnie dieta w fazie bardziej stabilnej ma na celu zmniejszenie ryzyka powtórnego udaru, utrzymania dobrej kondycji (potrzebnej do ćwiczeń!), ogólnego dobrego samopoczucia. Są to zalecenia z obszaru „zdrowego żywienia”, czyli: mało tłuszczów zwierzęcych, mało soli, ryby zamiast mięsa, warzywa i owoce do każdego posiłku. Ważnym składnikiem menu powinny być produkty z błonnikiem, czyli kasze, ryż, fasola, pieczywo razowe, otręby itd. Koniecznie trzeba pilnować odpowiedniej ilości płynów, jakie przyjmuje chory.

Jakość życia chorego

Jakość życia (QOL – ang. Quality of Life) to postrzeganie swojego zadowolenia z życia, stanu zdrowia, stanu psychicznego przez każdą osobę. Definicja obejmuje także relacje społeczne i cały kontekst kulturowy, w jakim dana osoba żyje. Udar mózgu sprawia, że całkowicie zmienia się życie chorego i jego bliskich. Sama nagłość sytuacji powoduje szereg problemów, które natychmiast muszą być rozwiązane: obecność przy chorym, kontakty ze specjalistami, rehabilitacja od pierwszych godzin, przygotowanie domu itd. Kontakty towarzyskie często ustają z powodu zaburzeń świadomości, problemów z mową, chodem, stanem psychicznym.

Badania pacjentów po udarze mózgu wykazały, że osoby te mają ogromnie zaniżoną samoocenę. Wpływa na to głównie obniżona sprawność, poczucie straty, depresja. W ogólnym samopoczuciu chorego po udarze mózgu, pojawia się często zespół zmęczenia poudarowego: bliscy są znużeni, czasem wręcz wycieńczeni, wykazują brak energii czy motywacji np. do ćwiczeń rehabilitacyjnych. Warto dodać, że w grupach badanych niższe wyniki miały osoby mieszkające samotnie niż te z rodziną.

Bardzo ważne jest zapewnienie wsparcia kręgu rodzinno-przyjacielskiego oraz wsparcia psychologicznego zarówno choremu, jak i jego opiekunom.

Nowoczesne metody leczenia

Na świecie

Znane metody to oczywiście leczenie farmakologiczne. Ok. 5% pacjentów otrzymuje od razu po dotarciu do szpitala, leki przeciwzakrzepowe. Inne metody leczenia to również angioplastyka (poszerzanie naczyń krwionośnych) i zakładanie (implantacja) stentów naczyniowych. Te metody leczenia udaru mózgu stosuje się w ostrym niedokrwiennym udarze mózgu.

Przełomową metodą leczenia udaru mózgu jest obecnie trombektomia mechaniczna. Podczas tego zabiegu, mechanicznie usuwa się skrzeplinę z tętnic mózgowych. Można w ten sposób uchronić pacjenta przed paraliżem. Jednak tu też ważny jest czas trafienia chorego do szpitala: trombektomię można wykonać tylko do sześciu godzin od wystąpienia udaru.

W Polsce

W Polsce w ramach specjalnego programu do grudnia 2020 roku trombektomię mechaniczną (dla 3 tysięcy pacjentów rocznie) realizować będzie od 1.12.2018 kilka ośrodków: w Lublinie, Rzeszowie, Gdańsku, Krakowie, Katowicach, Warszawie i Grodzisku Mazowieckim.

Warto dodać, że przed ruszeniem pilotażu, prawie 20 szpitali z oddziałami udarowymi już stosowało i stosuje (bez finansowania przez NFZ) ten zabieg dla pacjentów po udarze mózgu. Na przykład szpital w Bydgoszczy przeprowadza te zabiegi od 2016 roku (najnowszy odbył się zaledwie 22.09 br.)

Lista ośrodków programu pilotażowego:

• Centralny Szpital Kliniczny MSWiA w Warszawie
• Kliniczny Szpital Wojewódzki nr 2 im. św. Jadwigi Królowej w Rzeszowie
• Szpital Uniwersytecki w Krakowie
• Samodzielny Publiczny Specjalistyczny Szpital Zachodni im. św. Jana Pawła II w Grodzisku Mazowieckim
• Samodzielny Publiczny Szpital Kliniczny nr 4 w Lublinie
• Uniwersyteckie Centrum Kliniczne w Gdańsku
• Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie
• 4 Wojskowy Szpital Kliniczny we Wrocławiu
• Instytut Kardiologii w Warszawie
• Górnośląskie Centrum Medyczne im. prof. Leszka Gieca Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach

Zobacz podobne artykuły:
Udar mózgu – przyczyny
Udar mózgu – objawy i czynniki ryzyka
Rehabilitacja po udarze
Udar mózgu – pierwsza pomoc

Bibliografia

Dominika Flis, Agnieszka Bejer; Wpływ wybranych czynników klinicznych i demograficznych na postępy w reedukacji równowagi i chodu osób po udarze mózgu, Postępy Rehabilitacji nr 4, ss. 31- 39, 2013. Dostęp:
https://www.degruyter.com/view/j/rehab.2013.27.issue-4/rehab-2014-0024/rehab-2014-0024.pdf

Rafał Kaczorowski, Barbara Murjas i in.; Rozwój i nowe perspektywy leczenia udaru mózgu w Polsce, Medical Review, t. 13, z.4, 2015, ss. 376-386. Dostęp:
https://repozytorium.ur.edu.pl/bitstream/handle/item/1606/5%20kaczorowski-rozw%C3%B3j.pdf?sequence=1&isAllowed=y

Dorota Kulina, Anna Chomicka i in., Ocena jakości życia pacjentów po udarze mózgu, Pielęgniarstwo Neurologiczne i Neurochirurgiczne, nr4, 2017.

Anna Poleszak i in.; Wybrane zaburzenia funkcji poznawczych u osób po udarze niedokrwiennym mózgu, [w:] „Horyzonty współczesnej fizjoterapii”, Wyższa Szkoła Edukacji i Terapii im. prof. Kazimiery Milanowskiej, 2016.

Joanna Siminska,Katarzyna Pietkun i in.; Udar niedokrwienny mózgu – postępowanie przedszpitalne i wczesnoszpitalne, Journal of Education, Health and Sport, nr 6 (8), 2016, ss. 439-453.

Marta Zbornik i in., Rola rehabilitacji w procesie leczenia pacjentów po przebytym udarze mózgu, [w:] „Choroby XXI wieku – wyzwania w pracy fizjoterapeuty” pod red. M.Podgórskiej, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Zarządzania, Gdańsk 2017. Dostęp: https://tinyurl.com/y86bsueq