Depresja u osób starszych

Depresja należy do zaburzeń afektywnych. Jej cechy to m.in.: lęki, obniżenie nastroju, działań psychoruchowych, zaburzeniami funkcjonowania dzień-noc. Depresja u osób starszych jest szczególna, bo w tym wieku czynniki biologiczne zaczynają przeważać nad społeczno-kulturowymi.

Specyfika depresji w starszym wieku
Kto choruje?
Depresja u osób starszych – przyczyny
Objawy depresji u osób starszych
Depresja u osób starszych a depresja u osób młodszych – różnice
Testy i diagnoza
Formy pomocy

Specyfika depresji w starszym wieku

Depresja w starszym wieku często objawia się w postaci objawów somatycznych (np. różnego rodzaju bólów, problemów z krążeniem, zaburzeniami łaknienia).

Ból, choroby, niepełnosprawność wysuwają się na pierwsze miejsce, a to sprawia, że objawy depresji bywają mylone z objawami innych schorzeń, a tym samym ona sama pozostaje niezdiagnozowana. Często mylona jest też z demencją lub chorobą Alzheimera. Właściwe rozpoznanie depresji u osób starszych wynosi zaledwie 15%.

Depresja u osób starszych jest przyczyną samobójstw aż trzykrotnie częściej niż u ludzi młodszych. Ocenia się, że wydłużenie średniej długości życia w Polsce, spowoduje jednocześnie natężenie zaburzeń neurologiczno-psychiatryczno-geriatrycznych. Na świecie ponad 68% starszych osób wie mało albo prawie nic na temat depresji. Natomiast aż 80% seniorów z grupy poddanej terapii antydepresyjnej, wychodzi z zaburzeń depresyjnych, a jeśli nie do końca, to terapia znacząco je osłabia.

Istotnym faktem w kwestii diagnozowania depresji u osób starszych, jest niski poziom kształcenia studentów medycyny w tym kierunku. Tymczasem długo nie leczona wczesna depresja, prowadzi do ciężkiej jej postaci.

Kto choruje?

Wśród wielu problemów życia seniorów, depresja u osób starszych jest czymś, czego stanowczo nie można pomijać. Wyniki badań wykazują, że wśród osób po 65. roku życia prawie 30% cierpi na depresję. Po 80. roku życia już co trzecia osoba doświadcza objawów depresyjnych. Ponieważ depresja u osób starszych wiąże się dodatkowo z zaburzeniami poznawczymi, jakość życia osób 65+ drastycznie spada przy chorobach demencyjnych. Do niedawna uważano, że częściej chorują kobiety, jednak najnowsze badania nie wykazują istotnych różnic procentowych między płciami.

Depresja u osób starszych – przyczyny

Przyczyn depresji u osób starszych można szukać w następujących sytuacjach, wydarzeniach, jakie mogły dotknąć bliską nam starszą osobę:
Powszechnie wyróżnia się dwie grupy przyczyn:

1. Czynniki psychospołeczne

• niesprawność po operacji czy nagłej chorobie (np. po udarze, przy stwardnieniu rozsianym, przy chorobie Parkinsona) idący za niesprawnością brak niezależności, potrzeba wsparcia. Zwiększona niesprawność w życiu codziennym skutkuje objawami depresyjnymi u wielu osób starszych.
• samotność (śmierć współmałżonka). Ponad 16% owdowiałych małżonków doświadcza depresji, ale tylko 40% jest diagnozowanych. Za normalne uznaje się ten właśnie „smutek”, „żałobę” w tej grupie seniorów. Tymczasem śmierć współmałżonka wywołuje ma największe skutki psychofizyczne i powoduje często tzw. kaskadę geriatryczną, czyli wiele różnych objawów.
• izolacja (brak kontaktów z innymi ludźmi, samotność), nagła zmiana (przede wszystkim zmiana miejsca zamieszkania po przeprowadzce do rodziny lub domu opieki)
• lęk po zdiagnozowaniu ciężkiej choroby (na przykład nowotwór)
• opieka nad przewlekle chorym – pełnienie roli opiekuna chorej osoby jest przyczyną depresji w prawie 70% przypadków. Bycie w stanie alertu, z nagłą zmianą życia codziennego, ma silny wpływ na destabilizację stanu psychicznego także członków rodziny osoby chorej na przewlekłą chorobę. Rodzina powinna być otoczona holistyczną opieką specjalistyczną, ze szczególnym zwróceniem uwagi na potrzeby opiekuna.
• złość, lęk związane ze zmianami starzejącego się organizmu

2. Czynniki biologiczne

• utrata pamięci (choroby otępienne, choroba Alzheimera)
  Osoby starsze mogą mieć upośledzenia pamięci, trudności z koncentracją i pamięcią krótkoterminową. Od niedawna prowadzi się naukowcy prowadzą badania nad związkiem depresji i choroby Alzheimera. Przypuszcza się, że depresja może zarówno powodować Alzheimera, jak i być jej składnikiem. Tymczasem zbyt późno rozpoznaje się ją u osób już zdiagnozowanych na chorobę Alzheimera, a i tak ocenia się liczbę pacjentów z depresja w tej grupie na 20-30%.
• czynniki somatyczne (brak apetytu, chudnięcie, zaparcia). W starszym wieku problemy z metabolizmem mogą mieć różne przyczyny. Złe żywienie się, skutki chorób nowotworowych, skutki przyjmowanych leków – to wszystko wpływa na kłopoty z systemem trawiennym. Efekty zaburzeń otępiennych mają również wpływ na żywienie i kondycję (zapominanie o przygotowaniu posiłku, niekompletne lub zaniechane / za duże zakupy itd.). Niedożywiony lub przejedzony organizm (także odwodniony!) źle funkcjonuje, to z kolei wpływa na stan psychiczny starszej osoby.
• brak aktywności fizycznej – regularna aktywność fizyczna zwiększa ogólny dobrostan psychiczny i fizyczny u osób starszych. Zmniejsza też ryzyko nasilenia objawów depresji, w tym zmniejsza zaburzenia snu.
• przyjmowane leki – na przykład stany depresyjne u osób starszych pojawiają się po min. czterotygodniowym przyjmowaniu benzodiazepin (lek na zaburzenia snu) oraz haloperidolu, chlorpromazyny czy flufenazyny
• choroba – objawy depresyjne nasilają się wraz ze wzrostem liczby chorób u osób starszych.U osób ze zdiagnozowaną astmą oskrzelową 30% osób zgłasza objawy depresyjne, podobne wyniki są u osób po zawale serca. Choroby nowotworowe powodowały w konkretnych badaniach zaburzenia depresyjne u 24% chorych, w jednym z badań wśród pacjentów z nowotworem złośliwym 91% pacjentów zgłaszało zaburzenia depresyjne. Z kolei depresja u osób starszych ze zdiagnozowaną cukrzycą była diagnozowana u 14% seniorów.Depresja u osób starszych dotyka poza tym 30%- 50% osób po udarze mózgu. PSD (Post-Stroke Depression) pojawia się od pół roku do roku po udarze. Udar jest bowiem ciężkim przeżyciem dla chorego i rodziny, destabilizuje zwykłą codzienność. Własna ocena choroby przez osobę po udarze też jest kluczowa w diagnozie depresji: czy jest akceptacja, czy odrzucenie choroby, czy osoba wcześniej miała już zdiagnozowane procesy otępienne itp. Natomiast wystąpienie afazji jest szczególnie istotnym czynnikiem ryzyka jest w depresji u osób starszych po udarze mózgu (częściej po niedokrwiennym udarze mózgu) – dotyczy 21%-38% chorych.
• przewlekły ból – bóle reumatyczne, nowotworowe i inne wpływają na wystąpienie depresji u osób starszych. U wielu pacjentów klinik leczenia bólu, ale też konkretnych poradni (stomatologicznych – bóle twarzoczaszki, ortopedycznych, ginekologicznych i in.) zanotowano występowanie nasilonych objawów depresyjnych.
• przewlekłe infekcje, niedobory witamin (Witamina B12, kwas foliowy), zaburzenia oddechowe i endokrynologiczne (problemy z tarczycą)

Objawy depresji u osób starszych

Często spotykanym podziałem objawów depresji u osób starszych jest podział na objawy psychiczne i objawy somatyczne. Trzeba pamiętać, że to grupowanie objawów jest nieco sztuczne, bo każdy objaw depresji można powiązać z konkretnym objawem cielesnym. Natomiast właściwie powiązanie objawów somatycznych z rozwijającą się depresją u osób starszych, stanowczo ułatwia poprawienie jakości życia seniora. Pacjenci zgłaszający objawy somatyczne, powinni być diagnozowani w kierunku depresji.

Objawy psychiczne (niesomatyczne):

• zaburzenia woli: osłabienie chęci życia (lub utrata tej chęci), brak celów, problemy z podejmowaniem decyzji,
• zaburzenia intelektu: nowy sposób myślenia o sobie i świecie (krytyczny, szukający w sobie winy, nie widzący sensu w niczym).

Objawy somatyczne i tzw. zespół somatyczny:

• wczesne budzenie się lub nadmierna senność. Często są to subiektywne odczucia, trudne do zbadania w grupie chorych. Częściej skarżą się kobiety.
• brak apetytu, wymioty, zgaga, zaparcia, biegunki
• obniżenie popędu seksualnego
• zmiana w ruchach (spowolnienie lub nadmierność). Obniżona sprawność tzw. funkcji wykonawczych u starszych osób wiążę się z depresją. Do spowolnienia psychoruchowego, dochodzi też gorsza fluencja słowna.
• płaczliwość, obniżenie nastroju
• brak zainteresowań dawnym hobby itp.
• pogorszenie kondycji
• bóle głowy, karku, stawów, brzucha

Depresja u osób starszych – testy i diagnoza

Depresję u osób starszych w gabinetach lekarskich ocenia się (poza wysłuchaniem/obserwacją objawów) Geriatryczną Skalą Oceny Depresji Yesavage’a. Piętnaście stwierdzeń GDS (ang. Geriatric Depression Scale) wymaga odpowiedzi Tak-Nie. Uzyskanie u osób starszych 6-10 punktów oznacza depresję umiarkowaną, 11-15 punktów oznacza ciężką depresję.

Z kolei Skala Katza ( ADL- ang. Activities of Daily Living) ocenia ogólną sprawność, radzenie sobie z codziennymi czynnościami takimi jak ubieranie się, mycie, położenie do łóżka itp. W tym teście wynik 0-2 punkty wskazuje na dużą niesamodzielność, upośledzenie sprawności.

Dostępnym kwestionariuszem jest także Kwestionariusz Zdrowia Pacjenta, czyli PHQ (ang. Patient Health Questionnaire). Jego 9-pytaniowa wersja pozwala szybko wyłonić objawy depresyjne. Stosuje tu najnowsze kryteria DSM-V klasyfikacji zaburzeń psychicznych (The Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego. Jeśli występują podstawowe objawy z listy i min. 5 dodatkowych objawów przez 2 tygodnie, można mówić o depresji. Lista zawiera pytania m.in. o problemy ze snem, przyrost lub spadek masy ciała, codzienny depresyjny nastrój, myśli o śmierci, niechęć do ulubionych kiedyś czynności itd. Istnieje również skala, ustalająca stopień nasilenia konkretnych objawów (ICD-10).

Depresja u osób starszych a depresja u osób młodszych – różnice

Najnowsze badania wśród osób 70+ wykazały, że starsze osoby z ciężką depresją mają znacznie gorsze prognozy niż młodsi pacjenci z taką diagnozą. Depresja u osób starszych różni się od depresji u osób młodszych przede wszystkim wpływem chorób na ogólny stan pacjenta.

W starszym wieku zwiększa się liczba zachorowań, udarów, infekcji (WZW C, borelioza i in.), może pojawić się otępienie, także choroba Alzheimera lub Parkinsona. Zatem ogólny stan somatyczny przyczynia się do wystąpienia zaburzeń depresyjnych u osób starszych.

Starsi ludzie zgłaszają więcej problemów fizycznych niż emocjonalnych jak to jest u młodszych.
Charakterystycznym zespołem objawów depresji u osób starszych jest zespół apatyczno-asteniczny. Lista objawów zawiera m.in. zaburzenia rytmów biologicznych (sen i łaknienie), uczucie osłabienia fizycznego, brak zainteresowań oraz brakiem zainteresowań. Powszechne jest też w tym przypadku uczucie bezradności, beznadziejności i bezwartościowości, na co mają wpływ zaburzenia somatyczne.

Rzeczą, na którą trzeba zwrócić też uwagę są urojenia i omamy (wzrokowe i słuchowe) u seniorów – lęk z tym związany i wahania nastroju przyczyniają się do wystąpienia depresji. Ten typ depresji psychotycznej jest ściśle związany z ryzykiem samobójstw.

Innym typem depresji, epizodycznym, jest tzw. „mała depresja” u osób starszych. Cechami tego stanu są: wyraźny brak energii i motywacji, porzuceniem zainteresowań, pogorszeniem funkcji poznawczych.

Z kolei warto pamiętać, że wydarzenia rodzinne w starszym wieku są inne niż u osób młodszych (m.in. emerytura, śmierć współmałżonka, „syndrom opuszczonego gniazda”). Mają one wpływ na ocenę siebie, swojego życia, poczucia izolacji lub nasilającego się uczucia smutku i zmęczenia. Jednak czynniki rodzinne, tak jak i czynniki genetyczne są mniej znaczące w rozwoju zaburzeń depresyjnych u osób starszych niż w przypadku osób młodszych.

Czymś, co odróżnia depresję u osób starszych od depresji u młodszych pacjentów, jest też fakt korzystania z pomocy społecznej z powodu niepełnosprawności, problemów finansowych i in. Seniorzy zmuszeni do tej formy pomocy wykazali w badaniach ponad 70% skłonność do wystąpienia objawów depresyjnych.

Ważną różnicą między starszymi a młodszymi, jest tłumienie negatywnych emocji u tych pierwszych,w tym- także depresji, lęków itp. Świadoma kontrola własnych emocji jest bardzo ważna w dobrym funkcjonowaniu, dlatego trzeba na to zwracać uwagę w kontekście depresji u osób starszych.

Depresja u osób starszych – formy pomocy

Depresja u osób starszych jest czynnikiem, który w całym procesie starzenia się organizmu i występujących schorzeń, musi być uwzględniany w terapii.

Formy pomocy są różne, warto korzystać ze zróżnicowania oferty. W europejskich ośrodkach, w ramach działań antydepresyjnych, wprowadza się strategię „zdrowego starzenia się”. Niektóre z form pomocy to:

• aktywność fizyczna – wspomniane wyżej benefity aktywności ruchowej w kontekście depresji u osób starszych, są obecne w szpitalnych programach rehabilitacji, w domach opieki, w lokalnych ośrodkach dla seniorów. Towarzyszą im różne przybory (85% uczestników zajęć preferuje taki „dodatek” do ćwiczeń), zapewniają kontakt z innymi ludźmi. Ćwiczenia dla seniorów powinny być zgrupowane w trzech kategoriach: ćwiczenia wytrzymałościowe, ćwiczenia siłowe, ćwiczenia rozciągające, równoważne i koordynacyjne. Poprawiają wydolność tlenową, wzmacniają mięśnie, równowagę, koordynację ruchową.
• Uniwersytety Trzeciego Wieku, Interdyscyplinarna Szkoła Promocji Zdrowia Seniorów i in. W badaniach przeprowadzonych wśród słuchaczek UTW, stwierdzono że korzystanie z oferty UTW podnosi wigor i poziom energii życiowej seniorek. Jednocześnie znacznie spadał poziom niepokoju. Słabe objawy depresji zauważono tylko u co 20. badanej. Duży wpływ na odczuwanie przyjemności słuchaczek UTW ma program ćwiczeń fizycznych (zumba dla seniorów, gimnastyka, nordic walking itp.). Z kolei wspólne wycieczki, spotkania, kółka zainteresowań to aktywności eliminujące poczucie wyizolowania. W tego typu inicjatywach ważna jest też ogólna promocja zdrowia i aktywności.
• ogrody terapeutyczne, naturoterapia – “Warden gardens” to przestrzenie, o jakie zabiega się w szpitalach geriatrycznych i domach opieki. Pozytywny wpływ na stan psychiczny seniorów specjalnie zaprojektowanego ogrodu z jadalnymi roślinami, wygodnymi ścieżkami został wielokrotnie udokumentowany. Generalnie bliskość natury, częsty kontakt z przyrodą, kontakt ze zwierzętami (posiadanie psa równa się większej aktywności fizycznej!) dobrze wpływa na podniesienie nastroju osób starszych. Sukcesem, który poprawia samoocenę pacjenta, będzie podniesienie kasztana mniej sprawną ręką, poprawne policzenie liści akacji itp. Korzystając z takiej oferty, seniorzy poprawiają funkcje poznawcze, są też zmotywowani do kontaktów z innymi osobami.
• muzykoteterapia – ta forma terapii integruje z innymi, poprawia samoocenę, jest związana z aktywnością ruchową, poprawia nastrój. W depresji u osób starszych rola muzyki ściśle wiążę się z obniżaniem niepokoju, dotarciem do emocji, odprężeniem.
• hospicja, domy opieki, które zapewniają choremu wsparcie, wspierają też rodzinę. Wśród personelu placówek są specjaliści gerontolodzy-psychiatrzy, również psychologowie i eksperci od leczenia bólu. Badania wykazały, że pacjenci najbardziej oczekują wsparcia emocjonalnego, jeśli chodzi o kontrolę emocji w zaburzeniach depresyjnych. Oczekują również zaspokojenia potrzeby informacji – tu bardziej realizuję rolę informacyjną lekarz lub pielęgniarka.
• poradnie zdrowia psychicznego, poradnie chorób metabolicznych dla osób starszych i inne – współpracując ze sobą i pacjentem, można osiągnąć holistyczne podejście do pacjenta z obszaru geriatrycznego.
• psychoterapia – spotkania z psychoterapeutą pomagają choremu i całej rodzinie zorganizować rytm dnia, przywrócić umiejętność podejmowania decyzji, uporządkować problemy ze snem. Są także dobrą drogą do otwarcia się na kontakty z ludźmi i wyjście z izolacji. Są także grupowe terapie pomagające rozpracować lęki i spadki nastroju.
• farmakoterapia – powinna być połączona z psychoterapią. Leki przeciwdepresyjne są obecnie bezpieczne i powinno się na ten temat uświadamiać seniorów – zaniepokojonych ewentualnym uzależnieniem. Antydepresanty to przede wszystkim inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny (SSRI), ale jest jeszcze cała ich seria (z różnymi działaniami niepożądanymi). Na przykład: paroksetyna, bupropion, kwetiapina, tradzodon i in. Ważne: ponieważ osoby starsze przyjmują dużo różnych leków, należy uważnie kontrolować możliwe interakcje. Równie ważna jest świadomość, że działanie leku u osoby starszej może wystąpić później niż u młodszej – ważna jest cierpliwość.

Zobacz podobne artykuły:
Geriatra – lekarz dla seniora
Leki dla seniorów – fakty i zagrożenia
Choroby wieku podeszłego – przegląd
Żywienie osób starszych – co warto wiedzieć?
Gimnastyka dla seniorów
Ćwiczenia pamięci dla seniorów
Samotność osób starszych
Starzenie się organizmu. Co się dzieje z naszym organizmem w miarę upływu lat?
Inwestycja w zdrowie seniora
Choroby przewlekłe – przegląd informacji
Opieka nad seniorami w czasie pandemii
Potrzeby osób starszych

Bibliografia

Agnieszka Bartoszek, Katarzyna Kocka i in.; Sprawność funkcjonalna oraz wydarzenia życiowe a natężenie symptomów depresji wśród seniorów mieszkających w środowisku domowym, Medycyna Rodzinna, nr 1, 2018. http://www.medrodzinna.pl/wp-content/uploads/2018/06/mr_2018_010-015.pdf

Karolina Filipska, Anna Antczak, i in.; Współwystępowanie chorób somatycznych i zaburzeń depresyjnych u osób w podeszłym wieku, Gerontologia Polska, nr 24, 2016.http://www.akademiamedycyny.pl/wp-content/uploads/2016/05/201601_Gerontologia_008.pdf

Sylwia Kałucka; Cechy depresji w wieku podeszłym- etiologia, rozpoznawanie i leczenie, Geriatria, nr 8, 2014.
http://www.akademiamedycyny.pl/wp-content/uploads/2016/05/201404_Geriatria_005.pdf

Anna Leś, Monika Głuszkowska i in.; Nastrój słuchaczek Uniwersytetu Trzeciego Wieku i jego korelaty, Gerontologia Polska, nr 25, 2017. http://gerontologia.org.pl/wp-content/uploads/2017/06/Gerontologia-Polska_1_2017-3.pdf

Artur Ostrzyżek, Aneta Klimberg i in.; Deficyty poznawcze a kliniczny obraz depresji u osób w podeszłym wieku po udarze mózgu, Hygeia Public Health, nr 51 (3), 2016. http://www.h-ph.pl/pdf/hyg-2016/hyg-2016-3-291.pdf