Odleżyny – powstawanie i profilaktyka

Unieruchomienie pacjenta spowodowane stanem chorobowym stwarza duże ryzyko powstawania odleżyn. Odleżyny – mimo postępu, jaki dokonał się w ostatnich latach w profilaktyce i metodach ich leczenia – nadal pozostają dużym problemem pielęgnacyjnym i od lat stanowią duży problem społeczny oraz ekonomiczny. Koszty leczenia jednego pacjenta mogą przekraczać ponad 20 tys. złotych.

Powikłania odleżyn wraz z innymi współistniejącymi czynnikami mogą przyczynić się nawet do śmierci chorego. Dlatego tak ważna jest wiedza osób opiekujących się pacjentem leżącym, dotycząca profesjonalnej profilaktyki i leczenia odleżyn. Na ich powstawanie narażeni są przede wszystkim chorzy przewlekle i unieruchomieni niezależnie od wieku, aczkolwiek większe ryzyko wystąpienia odleżyn jest u pacjentów powyżej 80 roku życia.

Odleżyny – czym są i jak powstają?
Czynniki wpływające na powstawanie odleżyn
Miejsca powstawania odleżyn
Odleżyny – zapobieganie i pielęgnacja
Jak rozpoznać? Klasyfikacja odleżyn
Jak leczyć odleżyny?
Zalecenia dla opiekunów

Odleżyny – czym są i jak powstają?

Według definicji odleżyna to uszkodzenie tkanek, do którego powstania dochodzi w wyniku zaburzeń ukrwienia spowodowanych długotrwałym uciskiem na skórę i tkankę podskórną. Powoduje to zwolnienie metabolizmu komórkowego, niedotlenienie i niedożywienie komórek, a w konsekwencji miejscową martwicę.

Odleżyny mogą obejmować wszystkie warstwy skóry i tkanki podskórnej, a także penetrować w głąb do mięśni oraz tkanki kostnej. Często w literaturze definiuje się odleżynę jako owrzodzenie uciskowe w związku z tym, że najważniejszym czynnikiem predysponującym do powstania tego typu zmiany jest ucisk.

Odleżyny powstają u 3 % do 7 % pacjentów, przebywających na oddziałach szpitalnych. Na wystąpienie odleżyn narażonych jest też 17 % – 28 % unieruchomionych chorych przebywających w domu.

Czynniki wpływające na powstawanie odleżyn

Czynniki odpowiadające za powstawanie odleżyn możemy podzielić na wewnętrzne i zewnętrzne.
Głównymi czynnikami wewnętrznymi są:

• długotrwałe unieruchomienie
• wiek pacjenta (ryzyko wystąpienia odleżyn pięciokrotnie wzrasta u pacjentów po 80 roku życia)
• stany niedożywienia (niedobory białka, witamin, elektrolitów i soli mineralnych)
• choroby wyniszczające (nowotwory)
• płeć (kobiety)
• typ budowy (otyłość, wychudzenie)
• choroby układu krążenia
• niedokrwistość
• infekcje uszkodzonej skóry
• cukrzyca
• zaburzenia funkcji zwieraczy (nietrzymanie moczu)

Do podstawowych czynników zewnętrznych należy zaliczyć:

• ucisk i czas jego trwania
• siły ścinające
• tarcie
• zawilgocenie skóry
• urazy
• zaniedbania pielęgnacyjno-higieniczne
• przyjmowane leki

Miejsca powstawania odleżyn

Do powstania odleżyny może dojść praktycznie w każdym miejscu, w którym skóra znajduje się w pobliżu występów kostnych. Lokalizacja odleżyny jest zależna od pozycji w jakiej pacjent przebywa. Najwięcej punktów w których dochodzi do powstania odleżyn znajduje się w pozycjach na wznak i na boku. Aż 75% przypadków odleżyn obejmuje okolice pięty, kostek, krętarza kości udowej i kości krzyżowej.

Typowymi miejscami tworzenia się odleżyn są:

• okolice potylicy
• łopatki
• łokcie
• kość krzyżowa
• pięty
• boczna część stopy
• małżowiny uszne
• krocze / moszna

Odleżyny – zapobieganie i pielęgnacja

Ponad połowa odleżyn powstaje w początkowym okresie unieruchomienia pacjenta, a odpowiednie postępowanie profilaktyczne pozwala zmniejszyć to ryzyko o połowę. Ocenie ryzyka wystąpienia odleżyn służy wiele skal punktowych, które należy wykonać w czasie do 8 godzin po przyjęciu pacjenta i powtarzać co 24-48 godzin, aby odpowiednio modyfikować plan postępowania. W tym celu stosujemy skalę Nortona.

Działania profilaktyczne powinny obejmować:

• zastosowanie materacy przeciwodleżynowych (piankowe, żelowe, wodne, pęcherzykowe, zmiennociśnieniowe, rurkowe)
• zmianę pozycji ułożeniowej, nie rzadziej niż co 2-3 godziny
• prawidłową higienę (utrzymanie skóry w suchości i czystości, stosowanie środków do pielęgnacji o neutralnym pH, używanie środków nawilżających – emolientów. Nie należy nacierać skóry alkoholem, stosować pudrów i zasypek.)
• rehabilitację przyłóżkową
• ćwiczenia oddechowe
• ćwiczenia bierne i czynne w zależności od stanu chorego
• wyrównanie niedoborów żywieniowych
• podaż płynów ok 2 l na dobę.

Obecnie prowadzi się badania i testy włókiennicze siedzisk dla unieruchomionych chorych (np. wózków dla niepełnosprawnych), tak by jak najlepiej reagowały one na naprężenia, rozkład nacisku odpowiednich części ciała itd.

Bardzo trudno jest uniknąć wystąpienia odleżyn, samodzielnie opiekując się chorym. Niejednokrotnie wskazywano w obserwacjach, że praca całego zespołu terapeutyczno-pielęgniarskiego jest najlepszym rozwiązaniem dla leżącej starszej osoby w kwestii profilaktyki przeciwodleżynowej. Prowadzone badania wykazały, że większość starszych pacjentów nabywała odleżyn w rok po wypisie ze szpitala, co oznacza, że nabywała je w domu. W obrębie specjalistycznego oddziału lub profesjonalnego domu opieki, w celu zapobiegania lub leczenia odleżyn personel współpracuje z rodziną oraz z chorym, korzysta też z dostępnych środków pomocy, optymalnego rozkładu sił (także psychicznych).

Jak rozpoznać? Klasyfikacja odleżyn

Do oceny stopnia zaawansowania odleżyn służy wiele skal, najczęściej wykorzystywana jest pięciostopniowa skala Torrenc’a .
0 – brak odleżyn
I – blednące odwracalne zaczerwienienie, lekki ucisk palcem powoduje zblednięcie, mikrokrążenie nie jest uszkodzone
II – nieblednące pod wpływem ucisku palcem zaczerwienienie, może pojawić się zaczerwienienie naskórka, obrzęki stan zapalny oraz pęcherze
III – uszkodzenie skóry do granicy z tkanką podskórną, w dnie rany mogą występować żółte masy uszkodzonych tkanek lub ziarnina.
IV – uszkodzenie tkanki tłuszczowej podskórnej, dno rany pokrywa brunatna martwica
V – odleżyna obejmuje mięśnie, kości, powięzie i stawy. Obecna jest czarna martwica.

Jak leczyć odleżyny?

Proces gojenia się odleżyn jest długotrwały i trwa od kilku tygodni do kilku miesięcy. Jest zależny od stopnia zaawansowania rany, wydolności poszczególnych układów (krążenia, pokarmowego, oddechowego, ruch i nerwowego), wielkości rany, obecności wysięku , rodzaju tkanki martwiczej, rodzajów infekcji i oznak gojenia.

Aktualne zalecenia leczenia odleżyn Polskiego Towarzystwa Leczenia Ran opierają się na algorytmie TIME.
T – opracowanie tkanek w celu usunięcia martwicy
I – działania zmierzające do zapobiegania infekcji
M – utrzymanie równowagi wilgotności
E – działanie przyśpieszające regenerację i ochronę naskórka

W terapii stosujemy leczenie miejscowe, zachowawcze i odpowiednią dietę. W zależności od procesu gojenia stosujemy różne rodzaje opatrunków: półprzepuszczalne błony poliuretanowe, opatrunki hydrocoloidowe, hydrofibrowe, hydrożelowe, alginianowe oraz z aktywnym srebrem.

W leczeniu odleżyn bardzo ważnym czynnikiem jest odpowiednio dobrana indywidualna dla każdego pacjenta dieta. Wspomagająca leczenie odleżyn powinna zawierać większą ilość białka, witamin (A,E,C) oraz soli mineralnych (cynk, selen).

U pacjentów w stanie agonalnym należy ograniczyć się jedynie do zabezpieczenia rany i nie podejmować bardziej radykalnych działań.

Zalecenia dla opiekunów

• ocena stopnia ryzyka wystąpienia odleżyn
• edukacja
• znajomość i stosowanie profilaktyki przeciwodleżynowej
• współpraca z lekarzem i pielęgniarką
• stosowanie się do zaleceń lekarza i pielęgniarki.

Autor: Elżbieta Nasierowska – Bachanek, Kierownik Domu Opieki Józefina, pielęgniarka specjalista pielęgniarstwa w opiece paliatywnej

Zobacz podobne artykuły:
Leczenie odleżyn
Przyczyny odleżyn

Bibliografia:

Anna Groń, Ewa Mrówczyńska; Analiza czynników ryzyka występowania odleżyn u pacjentów oddziału opieki paliatywnej, „Medycyna Paliatywna” nr 1, 2012. Dostęp online: https://www.termedia.pl/Analiza-czynnikow-ryzyka-wystepowania-odlezyn-u-pacjentow-oddzialu-r-nopieki-paliatywnej,59,18627,1,0.html

Grzegorz Krasowski, Marek Kruk; Leczenie odleżyn i ran przewlekłych, PZWL, 2017.

Jacek Łuczak, Maciej Sopata, Odleżyny – profilaktyka i leczenie [w:] Przewodnik Lekarza, 2001, 4, 7, 120-126
https://www.termedia.pl/Odlezyny-profilaktyka-i-leczenie,8,1214,0,1.html

Kuberka Izabela, Aduła Aleksandra i in.; Profilaktyka odleżyn u pacjentki unieruchomionej po przebytym udarze niedokrwiennym, „Współczesne Pielęgniarstwo i Ochrona Zdrowia”, nr 4, 2017.
http://cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight-75011a2d-0459-46fc-b0fb-48f3a7f96092

Martyna Kwiatkowska, Marzena Kikolska i in.; Ocena skuteczności działań pielęgnacyjno-opiekuńczych nad pacjentami z ryzykiem powstania odleżyn, „Pielęgniarstwo w Opiece Długoterminowej”, nr 1, 2018.
http://psjd.icm.edu.pl/psjd/element/bwmeta1.element.ojs-nameId-b1f3c972-c9a7-33e7-a575-d1ef6c27c2eb-year-2018-issue-1-article-429?printView=true

Savita Pohekar; Evaluate the Incidence of bedsores in immobilized patients with intensive care units, „International Journal of Scientific Research”, t.6, nr 1, dostęp: https://wwjournals.com/index.php/ijsr/article/view/16145/16055

Joanna Rosińczuk, Izabella Uchmanowicz; Odleżyny – profilaktyka i leczenie, Continuo, 2014.

Paweł Wysokiński, Katarzyna Świeszczak; Odleżyny jako istotny problem w opiece i rehabilitacji pacjenta unieruchomionego, „Horyzonty współczesnej fizjoterapii”, Wydawnictwo WSEiT, 2016.

Katarzyna Wieczorowska-Tobis; Opieka nad osobami przewlekle chorymi w wieku podeszłym i niesamodzielnymi, PZWL, 2018.