Osteoporoza – objawy

Szacuje się, iż w Europie co 30 sekund dochodzi do złamań z powodu osteoporozy. Jest to choroba układu szkieletowego, która charakteryzuje się przede wszystkim zwiększoną podatnością na złamania kości. Według Światowej Organizacji Zdrowia liczba osób cierpiących na osteoporozę stale wzrasta, zaś powikłania tej choroby w postaci złamań osteoporotycznych stanowią jedną z najczęściej występujących przyczyn niepełnosprawności w podeszłym wieku. Osteoporoza zaliczana jest do jednych z najpoważniejszych współczesnych chorób cywilizacyjnych.

Czym jest osteoporoza?
Jakie są przyczyny osteoporozy?
Objawy osteoporozy
Osteoporoza – jakie badania wykonać?
Na czym polega leczenie osteoporozy?
Osteoporoza a dieta
Jak zapobiegać osteoporozie?
Podsumowanie

Czym jest osteoporoza?

Osteoporoza od tysiącleci stanowi jeden z istotnych problemów populacji, jednak stosunkowo od niedawna uważa się ją za chorobę, a nie za wynik starzenia się organizmu. Jest to choroba która działa „po cichu” powodując bezbolesne pogorszenie się struktur układu kostnego i polega na destrukcji masy kostnej. Określenie osteoporozy pochodzi z połączenia dwóch słów: z języka greckiego „osteon” – kości oraz z języka łacińskiego „porus” – dziura.

Osteoporoza jest chorobą układu szkieletowego, której częstotliwość występowania wzrasta wraz z wiekiem. Podłożem tej choroby jest obniżona wytrzymałość kości, która zwiększa ich podatność na łamliwość.

Pierwsza definicja osteoporozy została zawarta w międzywojennej Encyklopedii Trzaski, autorstwa Everta i Michalskiego, publikowanej w latach 1925–1938. Określono w niej iż jest to gąbczenie (zrzeszotnienie) kości, tworzenie pustych przestrzeni (luk) w utkaniu kostnym, zdarzającym się przy zanikach kości, szczególnie przy tzw. starczym zaniku kości. W 1941 roku Albright określił osteoporozę jako „za mało kości w kości”.

Wraz z rozwojem medycyny przytoczone powyżej definicje przestały być obowiązujące przede wszystkim ze względu na fakt, iż nie oddają sedna tej choroby. Współcześnie obowiązują dwie definicje opracowane przez National Osteoporosis Fundation i National Istitutets of Health z 2001 r. oraz Światowej Organizacji Zdrowia z 1993 roku.

National Osteoporosis Fundation i National Istitutets of Health określiło, iż osteoporoza jest chorobą szkieletu, charakteryzująca się upośledzoną wytrzymałością kości, co powoduje zwiększone ryzyko z złamania.

Światowa Organizacja Zdrowia zdefiniowała osteoporozę jako układową chorobę szkieletu, która charakteryzuje się niską masą kości, upośledzeniem mikroarchitektury tkanki kostnej, a w konsekwencji zwiększonej podatności na złamanie.

Wraz z wiekiem wzrasta ryzyko zachorowania na osteoporozę. Związane jest to ze zmianami w metabolizmie kości. Doprowadzają one do ujemnego bilansu kostnego przede wszystkim na skutek obniżenia stężenia hormonów stymulujących kościotworzenie – zalicza się do nich testosteron, estrogen i hormon wzrostu – oraz zaburzeń w gospodarce wapniowo fosforowej. W przypadku seniorów w przebiegu osteoporozy istotną rolę odrywają także choroby towarzyszące takie jak reumatoidalne zapalenie stawów, nadczynność i niedoczynność tarczycy, unieruchomienie, choroby wątroby i nerek, cukrzyca, nowotwory czy przewlekłe niedożywienie.

Złamania osteoporotyczne dotyczą najczęściej złamań trzonów kręgów, około połowa z nich przebiega w sposób bezobjawowy, doprowadzając stopniowo do pogłębienia kifozy piersiowej, obniżenia wzrostu, a w późniejszym etapie do uzależnienia od pomocy osób trzecich. W przypadku drugiej połowy pacjentów ze złamaniem ostoporotycznym trzonów kręgów pojawiają się zespoły bólowe kręgosłupa. Niestety w wielu przypadkach biorąc pod uwagę wiek oraz choroby współistniejące leczenie jest utrudnione choćby ze względu na przeciwwskazanie przyjmowania niektórych grup farmaceutyków. Najbardziej niebezpiecznym złamaniem ostoporotycznym jest jednak złamanie bliższego końca kości udowej (BKKU), które występuje u około 12% seniorów. Złamanie BKKU ze względu na powikłania wynikającego z długotrwałego unieruchomienia (powikłania zakrzepowo – zatorowe, zwiększona podatność na infekcje, odleżyny) powoduje 1/5 wszystkich zgonów wśród seniorów. Szacuje się, iż w przypadku tego złamania osteoporotycznego około 50% pacjentów nie odzyskuje sprawności sprzed urazu.

Jakie są przyczyny osteoporozy?

Wyróżnia się czynniki niemodyfikowalne oraz modyfikowalne, które mają wpływ na rozwój osteoporozy.

Czynnikami niemodyfikowalnymi są:

• postępujący wiek oraz starzenie się organizmu;
• płeć – kobiety chorują częściej – po klimakterium występują braki estrogenu, który prowadzi do uwalniani się wapnia z kości;
• pochodzenie etniczne (osteoporoza występuje częściej u rasy białej oraz Azjatów);
• czynniki genetyczne – eksperci przypuszczają, że choroba może być dziedziczna;
• predyspozycje rodzinne – występowanie osteoporozy w rodzinie podnosi ryzyko wystąpienia osteoporozy.

Czynnikami częściowo modyfikowalnymi są:

• niski wskaźnik masy ciała – powiązane jest z mniejszą masą kostną, co zwiększa ryzyko rozwoju osteoporozy;
• występowanie chorób współistniejących (m.in. endokrynologiczne, nefrologiczne);
• długotrwałe przyjmowanie leków (m. in. Leki przeciwdrgawkowe; antykoagulanty, inhibitory aromatazy, chemioterapeutyki przeciwnowotworowe).

Czynniki modyfikowalne:

• zbyt niska aktywność fizyczna – brak ruchu sprzyja rozpadowi kości;
• długotrwałe unieruchomienie;
• niskie spożycie wapnia;
• nieodpowiednia podaż witaminy D i innych składników mineralnych;
• dieta ubogobiałkowa;
• nadużywanie alkoholu – może prowadzić do niedożywienia oraz zaburzeń przemiany witamin i minerałów;
• palenie papierosów.

Objawy osteoporozy

Osteoporoza jest chorobą podstępną, która rozwija się latami bez żadnych objawów. Z czasem pojawia się ból, deformacja i złamania. Dlatego tak ważna jest profilaktyka i regularne badania. Do około 35 roku życia tkanka kostna buduje się i magazynuje wapń, po tym czasie zaczyna się naturalny i nieuchronny proces starzenia się i rozpadu kości. Właśnie w przypadku zbyt szybkiego rozpadu tkanki kostnej mowa o osteoporozie. W efekcie tego rozkładu kości stają się niestabilne, porowate i łatwiej dochodzi do ich złamań.

Do standardowych objawów osteoporozy należy zaliczyć:

• złamania kości, które następują często i/lub bez konkretnej, rozpoznawalnej przyczyny – najczęściej dochodzi o złamań stawów ręki, szyjki kości udowej oraz kręgów;
• ostry ból kręgów piersiowych oraz lędźwiowych, który określany jest często jak ból tarcia;
• zbliżenie się łuków żebrowych do grzebieni miednicznych (niekiedy błędnie diagnozowane jako choroba jelit);
• w związku ze zmianami w kręgosłupie może dojść do skurczenia się ciała nawet o kilka centymetrów;
• tworzenie się okrągłych pleców, tzw. „wdowi garb”;
• „efekt choinki” – napięcie muskulatury prowadzi do powstania fałd wzdłuż kręgosłupa, które przypominają wyglądem choinkę.

Osteoporoza – jakie badania wykonać?

Diagnoza osteoporozy stawiana jest na podstawienie badania BMD, które określa gęstość mineralną kości. Należy jednak zaznaczyć, iż prawidłowa wartość BMD nie wyklucza występowania złamań. Pomiar BMD wykonywane jest metodą podwójnej absorpcjometrii rentgenowskiej, a jego wynikiem jest wartość bezwzględna gęstości mineralnej, która dzieli się przez powierzchnię pomiaru, otrzymując wartość BMD. Zgodnie z wytycznymi Światowej Organizacji Zdrowia za miejsce pomiaru BMD uznaje się kręgosłup, bliższy koniec kości (bkk) udowej, szyjka kości udowej i 1/3 części kości promieniowej. Do rozpoznania choroby upoważnia najniższy wynik w którymkolwiek ze wskazanych wyżej miejscu. Największą wartość diagnostyczną ma pomiar BMD w obrębie bkk udowej ponieważ daje wiarygodny wynik bez względu na wiek pacjenta oraz jest niezbędny do oszacowania bezwzględnego 10 letniego ryzyka złamania.

W celu zinterpretowania wyniku densytometrii określa się wskaźnik punktowy „Z” oraz wskaźnik punktowy „T”. Wskaźnik punktowy Z ukazuje ile odchyleń standardowych dzieli gęstość kostną pacjenta od gęstości kostnej statystycznej zdrowej osoby, tej samej płci, wieku i rasy. Wskaźnik punktowy T ukazuje o ile odchyleń standardowych gęstość kostna pacjenta różni się od tzw. szczytowej masy kostnej, którą pacjent mógł osiągnąć w młodości. Co istotne wskaźnik T nie bierze pod uwagę wieku, więc określa ryzyko złamania.

Według Światowej Organizacji Zdrowia oraz International Osteoporosis Fundation kategorie diagnostyczne wyglądają następująco:

• wskaźnik T wynosi od +1 do -1 – stwierdza się normę;
• wskaźnik T wynosi od -1 do -2,4 – stwierdza się osteopenię;
• wskaźnik T wynosi poniżej 2,5 – stwierdza się osteoporozę;
• wskaźnik T wynosi poniżej 2,5 a u pacjenta wystąpiło co najmniej jedno złamanie – stwierdza się ciężką osteoporozę.

Na czym polega leczenie osteoporozy?

Zasadniczym celem w procesie leczenia osteoporozy jest podtrzymanie bądź zwiększenie masy kości oraz zapobiegnięcie pierwszemu złamaniu, zaś w przypadku jego wystąpienia zapobiegnięciu powstaniu kolejnych.

Farmakologiczne leczenie osteoporozy aktualnie opiera się na kilku grupach leków, do których zalicza się połączenie wapnia i witaminy D, kalcytonina, bifosforanina, raloksyfen, parathormon, ranelinian strontu oraz hormonalną terapię zastępczą.

Oprócz stosowania leków wykorzystywane jest także leczenie niefarmakologiczne. W wielu badaniach udowodniono, iż obciążenie szkieletu wysoką aktywnością pobudza proces kościotworzenia. Metabolizm kostny regulowany jest najsilniej przez obciążenia, do których dochodzi w trakcie ruchu. Dzięki tym obciążeniom pobudzany jest proces kościotworzenia, a tym samym dochodzi do wzmocnienia tkanki szkieletowej. W jednym z badań wykazano, iż u kobiet w przedziale wiekowy 50–73 lat, które w okresie 8 miesięcy dwa razy w tygodniu uprawiały umiarkowaną aktywność fizyczną BMD kręgosłupa lędźwiowego wzrosło o 3,5% w stosunku do grupy niepodejmującej aktywności fizycznej.

Według Światowej Organizacji Zdrowi zaleca się aktywność przekraczającą wysiłek powstały w wyniku wykonywania czynności dnia codziennego, a więc o wartości utraty 1000 kcal tygodniowo. Aktywność taka to np. regularne, codzienne spacery o dystansie około 1–2 km.

W leczeniu osteoporozy ważna jest także rehabilitacja prowadzona pod nadzorem fizjoterapeuty. Rodzaj i intensywność ćwiczeń zawsze dobierana jest indywidualnie pod względem ogólnego stanu chorego oraz stopnia zaawansowania choroby. Zalecane ćwiczenia wzmacniające, które poprawiają architekturę kości zawierają elementy zginania, skręcania, nacisku oraz rozciągania. Zalecane są także ćwiczenia, które poprawiają ogólną sprawność fizyczną – są to ćwiczenia relaksacyjne, rozluźniające, oddechowe, wzrokowo – ruchowe, a także co istotne ćwiczenia nauki prawidłowego padania. Innym elementem niefarmakologicznego leczenia osteoporozy są zabiegi fizykoterapeutyczne – np. z wykorzystaniem impulsu elektromagnetycznego o niskiej częstotliwości na mineralizację kości czy naświetlanie promieniami UV, które zwiększają syntezę witaminy D.

Osteoporoza a dieta

Ważnym elementem postępowania profilaktycznego oraz terapeutycznego w leczeniu osteoporozy jest odpowiedni sposób żywienia. Osoby cierpiące lub narażone na osteoporozę powinny zadbać o odpowiednią ilość wapnia, fosforu, witaminy D, białka oraz innych witamin i składników mineralnych w diecie.

Osobom starszym ze względu na zmniejszoną absorbcję jelitową oraz zwiększone straty wapnia usuwanego z moczem zaleca się podaż tego pierwiastka w wysokości 1200 mg dziennie. Wraz ze starzeniem się organizmu obniża się efektywność przyswajania wapnia, w zależności od składu diety czy chemicznej formy rozpuszczalności – przyswajalność tego pierwiastka mieści się w przedziale 10–40%, zaś średnio wynosi około 25%.

Czynnikami wpływającymi na zwiększoną absorbcję wapnia są niektóre fosfopepytydy kazeiny, fruktooligosacharydy, insulina, laktoza, witamina D czy aminokwasy takie jak lizyna i arginina. Czynnikami, które negatywnie wpływają na przyswajania wapnia jest wysoka podaż tłuszczu i fosforu, kwas szczawiowy (zawarty między innymi w szpinaku, szczawiu), kwas fitynowy (zawarty np. w otrębach) czy obecność w diecie nierozpuszczalnych frakcji błonnika (lignina, celuloza, hemiceluloza).

Dla zachowania odpowiedniej mineralizacji kości koniecznym jest zachowanie homeostazy wapniowo – fosforanowej, dlatego też stosunek tych dwóch pierwiastków w przyjmowanym pożywieniu powinien wynosić 1:1.

Źródłami dobrze przyswajalnego wapnia w pożywaniu są między innymi:

• mleko i przetwory mleczne (absorpcja wynosi ok 32%);
• konserwy rybne spożywane wraz ośćmi (np. sardynki);
• zielone rośliny, które zwierają niską ilość kwasu szczawiowego – jarmuż, brokuły, kapusta chińska;
• fortyfikowane produkty sojowe – suszona fasola, nasiona sezamu, migdały;
• woda;
• suplementy diety.

Fosfor jest powszechnie obecny w produktach spożywczych i charakteryzuje się wysokim poziomem przyswajania wynoszącym 60-70%. Głównym źródłem fosforu w pożywieniu są produkty mleczne, zbożowe, mięso oraz jego przetwory. Fosfor często występuje w tych samych produktach co wapń, dlatego średnie dzienne spożycie tego pierwiastka często przekracza ilości, które zalecane są w normach żywieniowych. Według niektórych badań zwiększone spożycie fosforu może zwiększyć utratę masy kostnej oraz wywołuje zaburzenia regulacji hormonalnej gospodarki wapniowej. Dlatego tak ważnym jest, aby w codziennej diecie unikać produktów wysoko przetworzonych (charakteryzujące się dodatkiem związków fosforu).

Uważa się, iż główną przyczyną występowania osteoporozy starczej jest niedostateczna podaż witaminy D. Witamina ta istotnie wpływa na prawidłowe funkcjonowanie układu kostno – szkieletowego, a także odpowiada za gospodarkę wapniowo – fosforanową, utrzymanie stężenia wapnia w surowicy krwi oraz metabolizm tkanki kostnej. Co istotne niedobory w zapotrzebowaniu na witaminę D powodują znaczne zmniejszenie efektywności przyswajania przez organizm wapnia – z ok 30/50% do jedynie 15%. Głównym źródłem witaminy D jest synteza skórna (ok 80-90%). Źródłami witaminy D w pożywieniu są przede wszystkim tłuste ryby morskie, oleje rybne oraz jajka.

Kolejnym ważnym elementem w diecie osób cierpiących na osteoporozę jest białko. Badania wykazują, iż jego odpowiednia podaż ma związek ze zwiększeniem gęstości mineralnej kości oraz mniejszym ryzykiem złamań. Zgodnie z aktualnymi zaleceniami spożycie białka powinno wynosić 1,0-1,2g/kg masy ciała na dobę. Prawidłowa podaż białka jest niezwykle istotna – istnieją sugestie, że dieta wysokobiałkowa może zwiększyć ryzyko osteoporozy ze względu na znaczną utratę wapnia wydalanego z moczem poprzez spowolnioną i nadmierną podaż białka. Spożywanie białka poniżej zalecanych wartości spowalnia proces wchłaniania wapnia, negatywnie wpływa na gęstość mineralną kości oraz zwiększa wtórne stężenie parathormonu.

Układ szkieletu do prawidłowego funkcjonowania potrzebuje także innych składników odżywczych takich jak składniki mineralne – żelazo, miedź, cynk i mangan, które odgrywają istotną rolę w procesach syntezy składników macierzy kostnej. Składniki mineralne występują w:

• miedź – podroby i wątróbka, płatki owsiane, orzechy, nasiona słonecznika, kakao;
• cynk – mięso, sery podpuszczkowe, kasza gryczana, ciemne pieczywo, jaka;
• żelazo – podroby, suche nasiona roślin strączkowych, jaka, ciemne pieczywo, mięso, natka pietruszki;
• mangan – ciemne pieczywo, kasza ryczana, warzywa i owoce, herbata i kawa;
• witamina A – podroby, sery dojrzewające, masło, niektóre ryby morskie, marchew, brokuł, szpinak, morele, brzoskwinie;
• witamina C – natka pietruszki, papryka czerwona, warzywa kapustne, czarne porzeczki, truskawki, kiwi, cytrusy.

Jak zapobiegać osteoporozie?

W profilaktyce osteoporozy istotna jest edukacja pacjenta w zakresie prawidłowego wykonywania czynności dnia codziennego. Wszystkie czynności powinny być wykonywane z wyprostowanym kręgosłupem z uginaniem jedynie nóg. Ważne jest także odpowiednie dopasowanie krzesła – siedzisko powinno być na takiej wysokości, aby stopy przylegały całkowicie do podłogi, stawy biodrowe i kolanowe powinny pozostać w zgięciu o 90 stopni, zaś odcinek lędźwiowy powinien być podparty przez oparcie, a odcinek piersiowy powinien pozostać w pozycji wyprostowanej.

Ważnym jest także zwrócenie uwagi na profilaktykę upadków – przyczynami groźnych upadków mogą być między innymi: złe oświetlenie, niezabezpieczone schody, luźne dywany, źle dobrane okulary czy obuwie, czy brak uchwytów w łazience.

Podsumowanie

Według Światowej Organizacji Zdrowia liczba osób cierpiących na osteoporozę nieustannie wzrasta, zaś powikłania tej choroby w postaci złamań osteoporotycznych stanowienia jedną z najczęściej występujących przyczyn niepełnosprawności osób w podeszłym wieku. Jest to choroba która działa „po cichu” powodując bezbolesne pogorszenie się struktur układu kostnego. Do około 35 roku życia tkanka kostna buduje się, później zaczyna się naturalny proces starzenia się i rozpadu kości. W efekcie tego rozkładu kości stają się niestabilne, porowate i łatwiej dochodzi do ich złamań. Do charakterystycznych objawów osteoporozy należy zaliczyć przede wszystkim złamania, które powstały bez wyraźnej przyczyny, obniżenie wzrostu czy ból kostno – stawowy. Diagnoza osteoporozy stawiana jest na podstawienie badania BMD, które określa gęstość mineralną kości. W leczeniu osteoporozy stosuje się farmakologię oraz rehabilitację. Ważne jest aby pacjenci utrzymywali dobrą kondycję i dbali o odpowiedni poziom ruchu. Osoby chorujące lub narażone na osteoporozę powinny zadbać o odpowiednią dietę zaopatrzoną w prawidłową ilość wapnia, fosforu, witaminy D, białka oraz innych witamin i składników mineralnych.

Autor: Klaudia Prus, Koordynator Opieki Domowej w Care Experts

Zobacz podobne artykuły:
Osteoporoza – choroba układu szkieletowego
Leczenie osteoporozy
Choroby wieku podeszłego
Choroby przewlekłe – przegląd informacji
Starzenie się organizmu. Co się dzieje z naszym organizmem w miarę upływu lat?

Bibliografia

Dardzińska Jolanta, Chabaj-Kędroń Hanna, Małgorzewicz Sylwia, Osteoporoza jako choroba społeczna i cywilizacyjna – metody profilaktyki, Hygeia Public Health 2016, 51(1): 23-3, http://www.h-ph.pl/pdf/hyg-2016/hyg-2016-1-023.pdf

Guła Zofia, Korkosz Mariusz, Osteoporoza w wieku podeszłym – patogeneza, ocena ryzyka złamań i skuteczność przeciwwłamaniowa leków, Gerontologia Polska, tom 18, nr 3, 107-113, http://gerontologia.org.pl/wp-content/uploads/2016/05/2010-03-3.pdf

Janiszewska Mariola, Kulik Teresa, Dziedzic Małgorzata, Żołnierczuk-Kieliszek Dorota, Barańska Agnieszka, Osteoporoza jako problem społeczny – patogeneza, objawy, i czynniki ryzyka osteoporozy pomenopauzalnej, Probl Hig Epidemiol 2015, 96(1): 106-11, http://www.phie.pl/pdf/phe-2015/phe-2015-1-106.pdf

Marcinowska-Suchowierska Ewa, Czerwiński Edward, Badurski Janusz, Walicka Magdalena, Tałataj Marek, Osteoporoza – diagnostyka i terapia u osób starszych, Postępy Nauk Medycznych, t. XXIV, nr 5, 2011, http://www.pnmedycznych.pl/wp-content/uploads/2014/09/pnm_2011_410_423.pdf

Buczkowski Krzysztof, Chubacz Sławomir, Horst-Sikorska Wanda, Jaroszyński Andrzej, Siebert Janusz, Tałataj Marek, Ignaszak-Szczepańska Magdalena, Kardas Przemysław, Osteoporoza. Postępowanie profilaktyczne, diagnostyczne i lecznice. Wytyczne dla lekarzy podstawowej opieki zdrowotnej, https://journals.viamedica.pl/forum_medycyny_rodzinnej/article/viewFile/19701/15415

Kwiatkowska Izabela, Lubawy Michalina, Formanowicz Dorota, Postępowanie żywieniowe w prewencji osteoporozy osób starszych, Geriatria 2019; 13: 177-183, https://www.akademiamedycyny.pl/wp-content/uploads/2019/12/Geriatria_3_06.pdf

Rajska-Neumann Agnieszka, Osteoporoza – definicja, epidemiologia, rozpoznawanie, leczenie i profilaktyka, Farmacja Współczesna 1008; 1: 48-53, https://www.akademiamedycyny.pl/wp-content/uploads/2016/05/200801_Farmacja_006.pdf

Program koordynacji profilaktyki złamań osteoporotycznych, Program polityki zdrowotnej, http://zdrowie.gov.pl/power/zamowienia/download/dok_id/422/zal/1458/type/zal/dir/pub.html